สังขารธรรม - วิสังขารธรรม

ขอนอบน้อมแด่พระผู้พระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

จิต เจตสิก รูป เกิดขึ้นเมื่อมี "ปัจจัยปรุงแต่ง" เท่านั้น ซึ่งภาษาบาลีเรียก (ปัจจัยปรุงแต่ง) ว่า "สังขารธรรม" เช่น "การเห็น" ย่อมเกิดขึ้นไม่ได้ ถ้าไม่มี "จักขุปสาทรูป" และ "สิ่งที่ปรากฏทางตา" (รูปารมณ์) เช่น "เสียง" เกิดขึ้นได้ เพราะเหตุปัจจัย เมื่อเกิดขึ้นแล้วต้องดับไปสภาพธรรม ที่เกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัย ย่อมดับไป เมื่อเหตุปัจจัยดับไป. บางครั้ง เราเข้าใจว่า เสียงยังดังอยู่ แต่ที่คิดว่าเสียงยังดังอยู่นานนั้น ตามความเป็นจริงแล้ว เป็นรูป (เสียง - สัททรูป) ที่เกิด-ดับ-สืบต่อกันหลายขณะ ปรมัตถธรรมที่ ๔ คือ "นิพพาน"

นิพพาน เป็นสภาพธรรมที่ดับ กิเลสนิพพาน เป็นอารมณ์ที่รู้แจ้งได้ทางมโนทวาร (เท่านั้น) เมื่อประพฤติปฏิบัติตาม "หนทางที่ถูกต้อง" ก็จะเป็นปัจจัยที่นำไปสู่ นิพพานหนทางที่ถูกต้อง หมายถึง การอบรมเจริญปัญญาเพื่อรู้แจ้ง "ลักษณะของสภาพธรรม" ตามปกติ ตามความเป็นจริง.

นิพพาน เป็น นามธรรม แต่ นิพพาน ไม่ใช่ จิต และ เจตสิกเพราะสภาพธรรมที่เป็น นิพพาน ไม่เกิด และไม่ดับนิพพาน เป็นสภาพธรรมที่ไม่มี ปัจจัยปรุงแต่ง ซึ่งภาษาบาลี เรียกว่า "วิสังขารธรรม"

นิพพาน ไม่เกิด เพราะเป็นสภาพธรรมที่ไม่มีปัจจัยปรุงแต่ง เพราะฉะนั้น นิพพานจึงไม่ดับ จิต และ เจตสิก เป็นนามธรรมที่รู้อารมณ์นิพพาน เป็นนามธรรมที่ไม่รู้อารมณ์ แต่ นิพพาน เป็นอารมณ์ของจิตและเจตสิกได้ นิพพาน เป็น อนัตตา คือ ไม่ใช่สัตว์ บุคคล ตัวตน.

เพราะฉะนั้น ปรมัตถธรรม คือ สภาพธรรมที่มีจริง มี ๔ ประเภท คือ รูปปรมัตถ์ จิตปรมัตถ์ เจตสิกปรมัตถ์ นิพพานปรมัตถ์ จิตปรมัตถ์ เจตสิกปรมัตถ์ รูปปรมัตถ์ เป็น "สังขารธรรม" หมายถึง สภาพธรรมที่มีปัจจัยปรุงแต่ง มีการเกิดขึ้น และดับไป และ เป็น อนัตตา เพราะว่า ไม่ใช่สัตว์ บุคคล ตัวตน. แต่ นิพพาน เป็น "วิสังขารธรรม" หมายถึง สภาพธรรมที่ไม่มีปัจจัยปรุงแต่ง ไม่เกิด จึงไม่ดับ และ เป็น อนัตตา เพราะว่า ไม่ใช่สัตว์ บุคคล ตัวตน

เมื่อศึกษาพระธรรม จำเป็นที่จะต้องเข้าใจว่า สภาพธรรมใด เป็นปรมัตถธรรมประเภทใดมิฉะนั้นแล้ว "คำสมมติบัญญัติ" ต่างๆ อาจจะทำให้เราเข้าใจผิดได้ ตัวอย่างเช่น เราควรเข้าใจว่า สภาพธรรมที่เรียกว่า "ร่างกาย" เป็นต้นนั้นเป็น รูปปรมัตถ์

นิพพาน เป็น "สภาพธรรมที่ดับสังขารธรรมทั้งปวง"เพราะฉะนั้น พระอรหันต์ที่ดับขันธปรินิพพาน จึงไม่มีการเกิดอีกเลย.

"สังขารธรรม" คือ จิต เจตสิก รูปเป็นสภาพธรรมที่ไม่เที่ยง (อนิจจัง) และเป็นสภาพธรรมเป็นทุกข์ เพราะไม่เที่ยง (เกิด-ดับ) ธรรมทั้งหลาย เป็น อนัตตา หมายความว่า ไม่ใช่สัตว์ บุคคล ตัวตน (สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา) เพราะฉะนั้น "สังขารธรรม" ทั้งหลาย ไม่เที่ยง จึงเป็นทุกข์ แต่ ธรรมทั้งหลายคือ จิต เจตสิก รูป นิพพาน (วิสังขารธรรม) เป็น อนัตตา

ข้อความบางตอน จากหนังสือ พระอภิธรรมในชีวิตประจำวัน โดย Nina Van Gorkormแปลโดย อาจารย์ดวงเดือน บารมีธรรม

... ขออนุโมทนา ...