อรรถกถาอธิบายธัมมะศัพท์

[เล่มที่ 68] พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้าที่ 47

ธมฺมศัพท์ ในบทว่า ธมฺมฏฺฐิติญาณํ นี้ ย่อมปรากฏในอรรถว่า สภาวะ ปัญญา บุญ บัญญัติ อาบัติ ปริยัติ นิสสัตตตา วิการ คุณ ปัจจัย ปัจจยุปบันเป็นต้น. ก็ ธมฺมศัพท์นี้ ย่อมปรากฏในอรรถว่าสภาวะ ได้ในติกะว่า

กุสลา ธมฺมา สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นกุศล

อกุสลา ธมฺมา สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นอกุศล,

อพฺยากตา ธมฺมา สภาวธรรมทั้งหลายที่เป็นอัพยากตะ

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า ปัญญา ได้ในคำเป็นต้นว่า บุคคลใดผู้อยู่ครองเรือนประกอบด้วย สัทธา มีธรรม ๔ ประการเหล่านี้ คือ สัจจะ ธรรมะ ธิติ และจาคะ บุคคลนั้นแล ละโลกนี้ไปแล้ว ย่อมไม่เศร้าโศก ดังนี้.

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า บุญ ได้ในคำเป็นต้นว่า ธรรมและอธรรมทั้ง ๒ นี้ มีผลเสมอกัน หามิได้เลย อธรรมย่อมนำไปนรก ธรรมย่อมให้ถึง สุคติ ดังนี้

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า บัญญัติ ได้ในคำเป็นต้นว่า บัญญัติธรรม นิรุตติธรรม อธิวจนธรรม ดังนี้

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า อาบัติ ได้ในคำเป็นต้นว่า ธรรมคือปราชิก ธรรมคือสังฆาทิเสส ดังนี้

ธมฺมศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า ปริยัติ ได้ในคำเป็นต้นว่า ภิกษุในธรรมวินัย ย่อมเรียนธรรม คือ สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ ดังนี้

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า นิสสัตตตา - ความไม่มีสัตว์ ได้ในคำเป็นต้นว่า ก็สมัยนั้นแล ธรรมทั้งหลาย ย่อมมี และในคำเป็นต้นว่าพระโยคีบุคคล ตามพิจารณาเห็นธรรมในธรรมทั้งหลาย อยู่ ดังนี้ ฯลฯ

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า คุณ ได้ในคำเป็นต้นว่า พุทธธรรม ๖๒ ดังนี้

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า ปัจจัย ได้ในคำเป็นต้นว่า ความรู้แตกฉานในเหตุ ชื่อว่า ธัมมปฏิสัมภิทา ดังนี้

ธมฺมศัพท์ ปรากฏในอรรถว่า ปัจจยุปบัน ได้ในคำเป็นต้นว่า ฯลฯ