กตัญญูกตเวที
มังคลัตถทีปนีแปล เล่ม ๔ - หน้าที่ 115
[๓๖๓] อรรถกถาบุคคลบัญญัติว่า
"บทว่า ทุลฺลภา คือมิใช่หาได้ง่าย บุคคลผู้ทำก่อนนั่นแล ชื่อว่า บุพพการี.
บทว่า กตเวที ความว่า ประกาศอุปการะอันท่านทำแล้ว คือ ทำให้ผู้อื่นรู้ ได้แก่ ให้ปรากฏ. บุคคล ๒ พวกนั้น พึงแสดงด้วยคฤหัสถ์และบรรพชิต ก็ในพวกคฤหัสถ์ มารดาบิดา ชื่อว่า บุพพการี ส่วนบุตรธิดา ปฏิบัติมารดาบิดา และกระทำสามีจิกรรมมีการกราบไหว้เป็นต้น แก่มารดาบิดานั้นชื่อว่า กตเวที ในพวกบรรพชิต อาจารย์และพระอุปัชฌายะ ชื่อว่า บุพพการี. อันเตวาสิกและสัทธิวิหาริก ปฏิบัติในอาจารย์และพระอุปัชฌายะ และกระทำสามีจิกรรมมีกราบไหว้เป็นต้น แก่อาจารย์และพระอุปัชฌายะนั้น ชื่อว่า กตเวที เพื่อประโยชน์แก่อันประกาศชนเหล่านั้นให้ปรากฏ ควรกล่าวเรื่องพระโสณเถระผู้เลี้ยงดูพระอุปัชฌายะเป็นต้น.
อีกนัยหนึ่ง เมื่อบุคคลอื่นไม่ได้ทำอุปการะเลย บุคคลผู้ไม่เพ่งถึงอุปการะอันผู้อื่นทำไว้ในตนแล้วกระทำ ชื่อว่า บุพพการี เปรียบเหมือนมารดาบิดา จำพวก ๑ อาจารย์และพระอุปัชฌายะจำพวก ๑ บุคคลนั้น ชื่อว่า หาได้ยาก เพราะสัตว์ทั้งหลาย ถูกตัณหาครอบงำ บุคคลผู้รู้อยู่ ให้ผู้อื่นรู้อยู่ ซึ่งอุปการะอันผู้อื่นทำแล้วในตนโดยความเป็นอุปการะ ให้เป็นไปสมควรแก่อุปการะ ที่ผู้อื่นกระทำแล้ว ชื่อว่ากตัญญูกตเวทีกตัญญูกตเวที เปรียบเหมือนผู้ปฏิบัติชอบ ในมารดาบิดาอาจารย์และพระอุปัชฌายะ แม้บุคคลนั้น ก็ชื่อว่า หาได้ยาก เพราะสัตว์ทั้งหลายถูกอวิชชาครอบงำ อีกอย่างหนึ่ง บุคคลผู้เผื่อแผ่โดยไม่มีเหตุ ชื่อว่าบุพพการี บุคคลผู้เผื่อแผ่โดยมีเหตุ ชื่อว่า กตัญญูกตเวที ผู้กระทำโดยไม่เพ่งถึงเหตุมีเป็นต้นอย่างนี้ว่า บุคคลนี้ จักทำ (ตอบแทน) แก่เรา ชื่อว่า บุพพการี ผู้กระทำโดยเพ่งถึงเหตุมีเป็นต้นอย่างนี้ว่า บุคคลนี้ จักทำ (ตอบแทน) แก่เรา ชื่อว่า กตัญญูกตเวที.
