ตถาคต เพราะทรงเห็นแต่ความจริงเป็นอย่างไร
พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย พุทธวงศ์ เล่ม ๙ ภาค ๒ - หน้าที่ 47
ถามว่า พระผู้มีพระภาคเจ้า ชื่อว่าตถาคต เพราะทรงเห็นแต่ความจริง
เป็นอย่างไร
ตอบว่า แท้จริง พระผู้มีพระภาคเจ้า ผู้ตถาคตย่อมทรงรู้ ทรงเห็น
อารมณ์คือรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะและธรรมะ ที่มาปรากฏในทวารคือ ตา
หู จมูก ลิ้น กาย และใจของสัตว์ทั้งหลายไม่มีประมาณ ในโลกธาตุที่ไม่มี
ประมาณโดยอาการทั้งปวง เหตุนั้น จึงชื่อว่า ตถาคต เพราะทรงเห็นแต่
ความจริงอย่างนั้น. อีกนัยหนึ่ง ทรงแสดงแต่สิ่งที่แท้ในโลก แก่โลก. อย่าง
นั้นเท่านั้น แม้เพราะเหตุนั้น พระผู้มีพระภาคเจ้า จึงชื่อว่า ตถาคต ในที่นี้
พึงทราบความหมายแห่งบทว่า ตถาคต ในอรรถว่าทรงเห็นแต่ความจริงแท้.
พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย อุทาน เล่ม ๑ ภาค ๓ - หน้าที่ 219
ชื่อว่า ตถาคต เพราะทรงเห็นถ่องแท้ เป็นอย่างไร? คือ พระผู้มีพระภาคเจ้า ทรงรู้ทรงเห็นโดยประการทั้งปวงซึ่งธรรมชาติที่ชื่อว่ารูปารมณ์ อันมาปรากฏทางจักษุทวารของสัตว์หาประมาณมิได้ ในโลกธาตุหา
ประมาณมิได้ ในโลกพร้อมเทวโลก ฯ ล ฯ ในหมู่สัตว์พร้อมเทวดาและมนุษย์
ธรรมชาติที่ถ่องแท้เท่านั้นมี ที่ไม่ถ่องแท้ไม่มี อันพระองค์ผู้ทรงรู้ทรงเห็นอย่าง
นี้ จำแนกโดยนามเป็นอันมาก ๑๓ วาระ ๕๒ นัยโดยนัยมีอาทิว่า รูปที่ชื่อ
ว่า รูปายตนะนั้นเป็นไฉน คือรูปที่เห็นได้ง่ายกระทบได้ง่าย เขียว และ
เหลือง เพราะอาศัยมหาภูตรูป ๔ จึงเปล่งสีโดยอิฏฐารมณ์และอนิฏฐารมณ์เป็น
ต้น หรือโดยบทที่ได้อยู่ในรูปที่ได้เห็นเสียงที่ได้ยิน อารมณ์ที่ได้ทราบ และ
ธรรมารมณ์ที่ได้รู้แจ้ง. ในสัททารมณ์เป็นต้น ที่มาปรากฏทางโสตทวารเป็นต้นก็
นัยนี้. สมจริงดังพระดำรัส ที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ดังนี้ว่า ดูก่อนภิกษุทั้ง
หลาย เรารู้อยู่รู้ยิ่งแล้วซึ่งรูปที่ได้เห็นแล้ว เสียงที่ได้ฟังแล้ว อารมณ์ที่ได้ทราบ
แล้ว และธรรมารมณ์ที่ได้รู้แจ้งแล้ว ที่เราบรรลุแล้ว แสวงหาแล้ว คิดค้นแล้ว
ด้วยใจของโลกพร้อมเทวโลก ฯ ล ฯ ของหมู่สัตว์พร้อมเทวดาและมนุษย์รูปที่
เห็นแล้วเป็นต้นนั้น ตถาคตรู้แจ้งแล้วปรากฏแล้วแก่ตถาคต.ชื่อว่า
ตถาคต เพราะทรงเห็นถ่องแท้ ด้วยประการฉะนี้. บทว่า ตถาคโตพึงทราบว่า
เป็นบทใช้ในอรรถว่า ทรงเห็นถ่องแท้.