ความสิ้นอายุของสรรพสัตว์ ๔ อย่าง

อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 248
[อธิบายความสิ้นอายุของสรรพสัตว์ ๔ อย่าง]

วินิจฉัยในคำว่า "อายุกฺขเยน" เป็นต้น ดังต่อไปนี้ แม้เมื่อยังมีกรรมานุภาพ ความตายเพราะความสิ้นไปแห่งอายุ ตามที่กำหนดไว้ในคตินั้นๆ ชื่อว่า อายุกขยมรณะ (ความตายเพราะสิ้นอายุ) แม้เมื่ออายุตามที่กำหนดไว้ในคตินั้นๆ ยังเหลืออยู่ และเมื่อความพร้อมเพรียงแห่งปัจจัยมีคติและกาลเป็นต้นยังมีอยู่ ความตายเพราะกรรมที่ให้สำเร็จภพนั้นๆ ให้ผลเสร็จสิ้นแล้ว ชื่อว่า กัมมักขยมรณะ (ความตายเพราะความสิ้นกรรม) ความตาย เพราะอายุและกรรมสิ้นไปพร้อมๆ กันทีเดียว ชื่อว่า อุภยักขยมรณะ (ตายเพราะสิ้นไปทั้ง ๒ อย่าง) แม้เมื่ออายุและกรรมทั้ง ๒ อย่างนั้นยังมีอยู่ ความตายของบุคคลทั้งหลาย ผู้มีสันดานที่ขาดลงด้วยความพยายามทั้งหลาย มีการนำศัสตรามา เป็นต้น ซึ่งเป็นไปด้วยกำลังกรรมที่เข้าไปตัดรอนบางอย่างที่สำเร็จแล้วในภพก่อนก็ดี ความตายที่เป็นไปแล้วด้วยอำนาจให้เคลื่อนจากฐานในทันใดนั่นเอง ดุจความตายของพระเจ้าทุสิมารราช และพระเจ้ากลาพุราชเป็นต้น เพราะกรรมที่มีความสามารถถูกอุปัจเฉทกกรรมซึ่งประมวลมา ด้วยความพยายามบางอย่าง อันตนทำไว้ในเหล่าชนผู้มีคุณมากขัดขวางแล้ว เป็นกรรมไม่สามารถในการยังอัตภาพนั้นๆ ให้เป็นไปได้ก็ดี ชื่อว่า อุปัจเฉทกมรณะ (ความตายเพราะกรรมเข้าไปตัดรอน) ฯ ก็อุปัทเฉทกมรณะนี้ ไม่มีแก่พวกสัตว์นรก พวกชนชาวอุตตตรกุรุทวีป และพวกเทพบางเหล่า ฯ เพราะฉะนั้น ท่านอาจารย์ทั้งหลาย จึงกล่าวว่า "ความตาย พึงมีแก่สัตว์บางพวก เพราะความพยายามบ้าง เพราะอุปัจเฉทกกรรมบ้าง " ดังนี้ ฯความเกิดขึ้น คือ ความเป็นไปแห่งมรณะ ชื่อว่า มรณุปปัตติ (ความเกิดขึ้นแห่งความตาย)