ภวังค์ไหว

อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 157

[อธิบายอุปมาภวังคจิตไหว]

มีคำถามสอดเข้ามาว่า ก็เมื่อรูป เป็นต้น กระทบที่ประสาทแล้ว วิญญาณที่อาศัยในประสาทนั้นเท่านั้นควรไหวมิใช่หรือ ก็ภวังค์ที่อาศัยหทัยวัตถุควรไหวอย่างไร ฯ แก้ว่า เพราะเนื่องเป็นอันเดียวกัน ด้วยอำนาจสันตติ ฯ เหมือนอย่างแมลงวันจับอยู่ที่ก้อนกรวด ซึ่งวางอยู่บางพื้นกลองข้างหนึ่ง เมื่อเขาเอาไม้เป็นต้นตีพื้นกลองอีกข้างหนึ่งเมื่อก้อนกรวดไหวไปตามความไหวแห่งกลองหนังและเชือกเป็นต้นโดยลำดับ แมลงวันย่อมบินไปฉันใด เมื่อรูปเป็นต้นกระทบที่ประสาทแล้ว ก็ฉันนั้นนั่นแล เมื่อมหาภูตรูปซึ่งเป็นที่อาศัยของประสาทนั้นไหวแล้ว ครั้นหทัยวัตถุไหวไปตามความไหว แม้แห่งรูปนอกนั้นที่เนื่องด้วย มหาภูตรูปนั้นโดยลำดับ ภวังค์ที่อาศัยหทัยวัตถุนั้นย่อมเป็นไปโดยอาการ คือเคลื่อนไหว ฯ สมดังคำที่ท่านธรรมปาลาจารย์กล่าวไว้ว่า

เมื่อรูปารมณ์เป็นต้นกระทบวัตถุอื่น (คือ ประสาท) แล้วภวังค์ที่อาศัยวัตถุอื่น (คือ หทัยวัตถุ) ก็ไหวตาม เพราะเนื่องเป็นอันเดียวกัน บัณฑิตกล่าวไว้โดยเปรียบเทียบด้วยก้อนกรวดดังที่กล่าวแล้ว ฯ..