มาตรา (ประมาณ) [วิภังค์]

[เล่มที่ 77] พระอภิธรรมปิฎก วิภังค์ เล่ม ๒ ภาค ๒ - หน้าที่ 377

ในเถรวาทแห่งอันเตวาสิกของท่าน กล่าวว่า การเปิดเผยโดยการออกด้วยสติ ชื่อว่า การรื้อถอนออก เพราะความเป็นผู้ต้องอาบัติ. สำหรับในที่นี้ ภิกษุเห็นปานนี้ ชื่อว่า ย่อมเห็นโทษทั้งหลายมีประมาณน้อย โดยความเป็นโทษ โดยความเป็นภัย. เพื่อแสดงซึ่งโทษมีประมาณน้อย โดยความเป็นโทษ โดยความเป็นภัยนั้น ท่านกล่าวมาตรา (ประมาณ) ดังนี้.

๑. ชื่อว่า ปรมาณู

๒. ชื่อว่า อณู

๓.ชื่อว่า ตัชชารี

๔. ชื่อว่า รถเรณู

๕. ชื่อว่า ลิกขา

๖. ชื่อว่า โอกา (อูกา)

๗. ชื่อว่า ธัญญมาส

๘. ชื่อว่า อังคุละ

๙. ชื่อว่า วิทัตถิ

๑๐. ชื่อว่า รตนะ

๑๑. ชื่อว่า ยัฏฐิ

๑๒. ชื่อว่า อุสภะ

๑๓. ชื่อว่า คาวุต

๑๔. ชื่อว่า โยชน์ แปลว่า บรรดาชื่อเหล่านั้น

ชื่อว่า ปรมาณู เป็นส่วนแห่งอากาศ (อนุภาคที่เล็กที่สุดซึ่งเห็นด้วยตาเนื้อไม่ได้ เห็นได้ด้วยทิพยจักษุ) ไม่มาสู่คลองแห่งตาเนื้อ ย่อมมาสู่คลองแห่งทิพยจักษุเท่านั้น.

ชื่อว่า อณู คือ รัศมีแห่งพระอาทิตย์ที่ส่องเข้าไปตามช่องฝา ช่องลูกดาล เป็นวงกลมๆ ด้วยดี ปรากฏ หมุนไปอยู่.

ชื่อว่า ตัชชารี (สิ่งที่เกิดจากอณูนั้น) เพราะเจาะที่ทางโค ทางมนุษย์ และทางล้อแล้วปรากฏพุ่งไปเกาะที่ข้างทั้งสอง.

ชื่อว่า รถเรณู (ละอองรถ) ย่อมติดอยู่ที่รถนั้นๆ นั่นแหละ.

ชื่อว่า ลิกขา (ไข่เหา) เป็นต้นปรากฏชัดแล้วทั้งนั้น.

ก็ในคำเหล่านั้น พึงทราบประมาณ ดังนี้

๓๖ ปรมาณู ประมาณ ๑ อณู

๓๖ อณู ประมาณ ๑ ตัชชารี (สิ่งที่เกิดจากอณูนั้น)

๓๖ ตัชชารี ประมาณ ๑ รถเรณู (ละอองรถ)

๓๖ รถเรณู ประมาณ ๑ ลิกขา (ไข่เหา)

๗ ลิกขา ประมาณ ๑ โอกา (ตัวเหา)

๗ โอกา ประมาณ ๑ ธัญญมาส (เมล็ดข้าวเปลือก)

๗ ธัญญมาส ประมาณ ๑ อังคุละ (นิ้ว)

๑๒ อังคุละ ประมาณ ๑ วิทัตถิ (คืบ)

๑๒ วิทัตถิ ประมาณ ๑ รัตนะ (ศอก)

๗ รตนะ ประมาณ ๑ ยัฏฐิ (หลักเสา)

๒๐ ยัฏฐิ ประมาณ ๑ อุสภะ (ชื่อโคจ่าฝูง)

๘๐ อุสภะ ประมาณ ๑ คาวุต

๔ คาวุต ประมาณ ๑ โยชน์

๑๐,๐๖๘ โยชน์ (ส่วนสูง) ประมาณ ๑ ภูเขาสิเนรุราช.