รู้ว่าโทสะมีลักษณะอย่างไร

ข้อความบางตอนจากการบรรยายธรรมโดยท่านอาจารย์ สุจินต์ บริหารวนเขตต์

เพราะว่าการที่จะละคลายโทสะ ก็จะต้องรู้ว่าโทสะมีลักษณะอย่างไร จะเกิดขึ้นขณะไหน มีอะไรเป็นอารมณ์ ถ้าไม่รู้ธรรมที่จะต้องละ จะละได้อย่างไร แต่เมื่อต้องการที่จะละ ธรรมใดที่เป็นอกุศล ก็จะต้องรู้จักสภาพของอกุศลธรรมนั้น ให้ละเอียดขึ้น เพื่อที่จะรู้ว่าเป็นสภาพที่ เป็นอกุศลธรรม ที่น่ารังเกียจ

เพราะฉะนั้น ก่อนอื่นก็จะต้องทราบว่า โทสะไม่ใช่ในขณะที่โกรธหรือไม่พอใจเท่านั้น พอได้ยินคำว่าโทสะ ทุกคนก็คิดถึงความขุ่นเคืองใจ ความไม่พอใจหรือความโกรธ แต่ให้ทราบว่า ในขณะใด ที่รู้สึกไม่สบายใจ เป็นโทมนัสเวทนาเวทนาความรู้สึกนี้ ทุกข์ โทมนัส ไม่ดี ไม่สบายใจ ขณะนั้นต้องมีโทสะเจตสิก เกิดร่วมด้วยทุกครั้ง

เพราะฉะนั้น ลักษณะอาการของ โทสเจตสิก ก็ไม่ใช่แต่เฉพาะในขณะที่ขุ่นเคืองใจ หรือไม่พอใจเท่านั้น แต่่ให้ทราบว่าในขณะที่กลัว ตกใจ กังวลใจ โศรกเศร้า เสียใจ เดือดร้อนใจ น้อยใจ เบื่อ ท้อถอย หงุดหงิด รำคาญกลุ้มใจ วิตกกังวล หดหู่ หรือแม้แต่ คิดมาก ขณะนั้นควรพิจารณาดูว่า ความรู้สึกดี หรือ ไม่ดี เพราะว่าส่วนใหญ่จะบอกว่า คิดมากไป เป็นทุกข์เสียแล้วเพราะคิดมากเกินไป ก็แสดงให้เห็นว่าเรื่องที่คิดในขณะนั้น ต้องเป็นเรื่องที่ทำให้จิตใจไม่สบาย เพราะฉะนั้นนั่นก็เป็น ลักษณะของโทสะ

สรุปได้ว่า ขณะใดที่รู้อารมณ์ที่ไม่น่าพอใจ เช่นเห็นสี่งที่ไม่น่าพอใจทางตา หรือว่า ได้ยินเสียงที่ไม่น่าพอใจทางหู ได้กลี่นที่ไม่น่าพอใจ ลิ้มรสที่ไม่น่าพอใจ กระทบสัมผัสสี่งที่ไม่น่าพอใจ ทุกขณะนั้นเป็นโทสมูลจิต มีโทสเจตสิกเกิดร่วมด้วย แล้วไม่จำเป็นที่จะต้องโกรธหรือว่าไม่พอใจ ขุ่นเคืองใจเฉพาะในสัตว์ บุคคล เท่านั้น ไม่ว่าจะเป็นสี่งใดๆ ก็ตามถ้าในวันหนึ่งๆ เป็นผู้ที่ละเอียด จะสังเกตลักษณะของความไม่พอใจแม้เพียงเล็กน้อยได้ เช่น ทุกคนก็จะต้องบริโภคอาหารเป็นประจำ ขณะที่เห็นผักหรือเห็นผลไม้เสีย ขณะนั้นเป็นอย่างไรคะ เป็นอกุศลจิตไหม ชอบหรือไม่ชอบไม่ใช่คน สัตว์ เพียงแต่เห็นสี่งที่ไม่น่าพอใจ เป็นผักหรือผลไม้ ที่ไม่น่ารับประทานเท่านั้นความรู้สึกเป็นอย่างไร จิตในขณะนั้น เป็นอกุศลประเภทไหน ก็ต้องเป็นโทสมูลจิต มีโทสเจตสิกเกิดร่วมด้วย

ถ้าเป็นอย่างนี้ ลองคิดดูนะคะ จะดับโทสะ ดับง่าย หรือ ดับยาก เพียงทันทีที่เห็นสี่งที่ไม่น่าพอใจ แม้แต่ผลไม้เสียนิดเดียว โทสเจตสิก ก็เกิดกับอกุศลจิตนั้นทำให้เป็นโทสมูลจิต เวลาได้ยินเสียงดัง อาจจะเป็นเสียงเพลงก็ได้ แต่ว่าดังไปขณะนั้นเป็นอย่างไรคะ โทสมูลจิตก็เกิดแล้ว ขณะที่ได้กลี่นซึ่งช่วยไม่ได้เลยผ่านบางแห่ง บางสถานที่จะมีกลี่นขยะ หรือว่า กลี่นน้ำเน่า กลิ่นสี่งปฏิกูล ขณะนั้นก็เป็นโทสมูลจิต

บริโภคอาหารทุกวัน เปรี้ยวไปหน่อย เค็มไปนิด หวานจัดไปหน่อย หรือว่าเผ็ด ขณะนั้น โทสมูลจิตก็เกิดแล้ว หรือขณะที่มีชีวิตอยู่ทุกวันนี้ ทุกคนก็อยู่ภายใต้ลมฟ้า อากาศ ถูกแดดเป็นยังไงคะ ร้อน ไม่พอใจแล้วหรือว่า พายุฝน ต่างๆ เหล่านี้ ก็แสดงให้เห็นว่าความไม่พอใจ ความขุ่นเคืองใจนี้ มีปัจจัยที่จะเกิดขึ้น อย่างรวดเร็วจริงๆ ถ้าไม่สังเกตจะคิดว่า เป็นแต่เพียงในขณะที่โกรธเคืองขุ่นข้องใจกับสัตว์ บุคคลต่างๆ เท่านั้น แต่ความจริงไม่ใช่อย่างนั้นเลย จะต้องเป็นผู้ละเอียด ที่จะรู้ลักษณะของ โทสะจริงๆ แม้ในอารมณ์ ซึ่งไม่ใช่ สัตว์ บุคคล โทสะ ก็เกิดขึ้นได้