ที่มาแห่งปัญญา

สุตมยปัญญา คือปัญญาสำเร็จจากการฟังพระธรรม เพราะได้ฟังพระธรรมจึงเข้าใจความเป็นจริงของนามธรรมและรูปธรรม ในบางแห่งกล่าวถึงสุตมยปัญญาว่า เป็นปัญญาของสาวกทั้งหลายเพราะสาวกฟังพระธรรมจึงเข้าใจเหตุผลและรู้แจ้งอริยสัจจ์

จินตามยปัญญา คือปัญญาสำเร็จจากการคิดพิจารณา เมื่อได้ฟังแล้วจึงใคร่ครวญพิจารณาทำให้เข้าใจในสิ่งที่ฟังมา นี้เป็นจินตามยปัญญา ในบางแห่งกล่าวถึงจินตามยปัญญาว่าเป็นปัญญาของพระโพธิสัตว์ที่คิดได้เองซึ่งความจริงทั้งหลาย โดยไม่ต้องฟังจากผู้อื่น

ภาวนามยปัญญา คือ ปัญญาสำเร็จจากการภาวนา เมื่อบุคคลเจริญซึ่งภาวนาอยู่ย่อมได้ซึ่งปัญญาคือ ความรู้ความเข้าใจตามความเป็นจริงของนามธรรมและรูปธรรมปัญญานี้เป็นภาวนามยปัญญา ในบางแห่งอธิบายภาวนามยปัญญาว่าเป็นปัญญาของผู้เข้าสมาบัติ

โดยนัยข้างต้น การจะกล่าวว่า ปุถุชน คงจะเจริญได้เฉพาะสุตมยปัญญาใช่หรือไม่ การที่มีคำกล่าวว่าเจริญปัญญาโดยนัยทั้ง ๓ นั้นถูกต้องหรือไม่