เรื่องมหาธนวาณิช

[เล่มที่ 42] พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย คาถาธรรมบท เล่ม ๑ ภาค ๒ ตอน ๓ - หนาที่ 32 - 35

๗. เรื่องมหาธนวาณิช [๑๐๑]

ขอความเบื้องตน

พระศาสดา เมื่อประทับอยูในพระเชตวัน ทรงปรารภพอคามีทรัพยมาก ตรัสพระธรรมเทศนานี้วา "วาณิโชว ภย มคฺค" เปนตน พอคานิมนตภิกษุ ๕๐๐ เดินทางรวม ดังไดสดับมา พวกโจร ๕๐๐ คน แสวงหาชองในเรือนของพอคา นั้น ไมได  (ชอง) แลว โดยสมัยอื่น พอคานั้นบรรทุกเกวียน ๕๐๐ เลม ใหเต็มดวยสิ่งของแลว ใหเผดียงแกภิกษุทั้งหลายวา "เราจะไปสูที่ชื่อ โนนเพื่อคาขาย พระผูเปนเจาเหลาใดประสงคจะไปสูที่นั้น ขอนิมนต พระผูเปนเจาเหลานั้นจงออกไป. จักไมลําบากดวยภิกษาในหนทาง "ภิกษุ ๕๐๐ รูป ฟงคํานั้นแลว ไดเดินทางไปกับพอคานั้น โจรแมเหลานั้น ไดขาววา "ไดยินวา พอคานั้นออกไปแลว" ไดไปซุมอยูในดง ฝายพอคาไปแลว ยึดเอาที่พักใกลบานแหงหนึ่งที่ปากดง จัดแจงโคและเกวียน เปนตนสิ้น ๒-๓ วัน และถวายภิกษาแกภิกษุเหลานั้นเปนนิตยเทียว

พวกโจรใหคนใชไปสืบขาวพอคา พวกโจร เมื่อพอคานั้นลาชาอยู จึงสงบุรุษคนหนึ่งไปดวยสั่งวา "เจาจงไป จงรูวันออก (เดินทาง) ของพอคานั้น แลวจงมา" บุรุษ นั้นไปถึงบานนั้นแลว ถามสหายคนหนึ่งวา "พอคาจักออกไปเมื่อไร" สหายนั้นตอบวา "โดยกาลลวงไป ๒-๓ วัน" ดังนี้แลวกลาววา "ก็ ทานถามเพื่ออะไร"

ทีนั้น บุรุษนั้นบอกแกเขาวา "พวกขาพเจาเปนโจร ๕๐๐ ซุมอยู ในดงเพื่อตองการพอคานั่น."ฝายสหาย กลาววา "ถาเชนนั้น ทานจง ไป พอคาจักออกไปโดยเร็ว" สงบุรุษนั้นไปแลว คิดวา "เราจักหาม พวกโจรหรือพอคาดีหนอ" ตกลงใจวา "ประโยชนอะไรของเราดวย พวกโจร ภิกษุ ๕๐๐ รูป อาศัยพอคาเปนอยู เราจักใหสัญญาแกพอคา" แลวไดไปสูสํานักของพอคานั้น ถามวา "ทานจักไปเมื่อไร" พอคา ตอบวา ในวันที่ ๓" กลาววา "ทานจงทําตามคําของขาพเจา ไดยิน วาพวกโจร ๕๐๐ ซุมอยูในดงเพื่อตองการตัวทาน ทานอยาเพิ่งไปกอน "พอคาถูกสกัดตองพักอยูในระหวางทาง พอคา ทานรูอยางไร

บุรุษสหาย เพื่อนของขาพเจามีอยูในระหวางพวกโจรเหลานั้น ขาพเจารูเพราะคําบอกเลาของเขา

พอคา ถาเชนนั้น ประโยชนอะไรของเราดวยการไปจากที่นี้ เราจักกลับไปเรือนละ

เมื่อพอคานั้นชักชา บุรุษที่พวกโจรเหลานั้นสงมาอีก มาถึงแลว ถามสหายนั้น ไดฟงความเปนไปนั้นแลว ไปบอกแกพวกโจรวา "ได ยินวา พอคาจักกลับคืนไปเรือนทีเดียว" พวกโจรฟงคํานั้นแลว ไดออกจากดงนั้นไปซุมอยูริมหนทางนอกนี้ เมื่อพอคานั้นชักชาอยู โจรเหลานั้นก็สงบุรุษไปในสํานักของสหายแมอีก สหายนั้นรูความที่พวกโจร ชุมอยูในที่นั้นแลว ก็แจงแกพอคาอีก พอคาคิดวา "แมในที่นี่ ความขาดแคลน (ดวยอะไรๆ) ของเราก็ไมมี เมื่อเปนเชนนี้ เราจักไมไปขางโนน ไมไปขางนี้ จักอยูที่นแหละ" ดังนี้แลว ไปสูสํานักของภิกษุทั้งหลาย เรียนวา "ทานผูเจริญไดยินวา พวกโจรประสงคจะปลนผม ซุมอยูริมหนทาง ครั้นไดยินวา บัดนี้พอคาจักกลับมาอีก' (จึงไป) ซุมอยูริมหนทางนอกนี้ ผมจักไมไป ทั้งขางโนนทั้งขางนี้ จักพักอยูที่นี่แหละชั่วคราว ทานผูเจริญทั้งหลาย ประสงคจะอยูที่นี่ก็จงอยู ประสงคจะไป ก็จงไปตามความพอใจของตน" ภิกษุลาพอคากลับไปเมืองสาวัตถี

พวกภิกษุกลาววา "เมื่อเปนเชนนั้น พวกฉันจักกลับ" อําลา พอคาแลว ในวันรุงขึ้น ไปสูเมืองสาวัตถี ถวายบังคมพระศาสดานั่งอยูแลว สิ่งที่ควรเวน

พระศาสดา ตรัสถามวา "ภิกษุทั้งหลาย พวกเธอไมไปกับพอคา มีทรัพยมากหรือ" เมื่อพวกภิกษุนั้นกราบทูลวา "อยางนั้น พระเจาขา พวกโจรซุมอยูริมทางทั้งสองขาง เพื่อตองการปลนพอคาผูมีทรัพยมาก เพราะเหตุนั้น เขาจึงพักอยูในที่นั้นแล สวนพวกขาพระองค ลาเขากลับมา" ตรัสวา "ภิกษุทั้งหลาย พอคาผูมีทรัพยมากยอมเวนทาง (ที่มีภัย) เพราะความที่พวกโจรมีอยู บุรุษแมใครจะเปนอยู ยอมเวน ยาพิษอันรายแรง แมภิกษุทราบวา 'ภพ ๓ เปนเชนกับหนทางที่พวกโจรซุมอยู  แลวเวนกรรมชั่วเสียควร' ดังนี้แลว เมื่อจะทรงสืบอนุสนธิแสดงธรรม จึงตรัสพระคาถานี้วา

๗. วาณิโชว ภย มคฺค อปฺปสตฺโถ มหทฺธโน วิส ชีวิตุกาโมว ปาปานิ ปริวชฺชเย. บุคคลพึงเวนกรรมชั่วทั้งหลายเสีย เหมือนพอคามีทรัพยมาก มีพวกนอย เวนทางอันพึงกลัว (และ) เหมือนผูตองการจะเปนอยู เวนยาพิษเสีย ฉะนั้น"

แกอรรถ

บรรดาบทเหลานั้น บทวา ภย ไดแก อันนากลัว อธิบายวา ชื่อวามีภัยเฉพาะหนา เพราะ เปนทางที่พวกโจรซุมอยู ทานกลาวอธิบาย คํานี้ไววา "พอคาผูมีทรัพยมาก มีพวกนอย เวนทางที่มีภัยเฉพาะหนา ฉันใด ผูตองการจะเปนอยู ยอมเวนยาพิษอันรายแรงฉันใด ภิกษุ ผูบัณฑิต ควรเวนกรรมชั่วทั้งหลายแมมีประมาณนอยเสียฉันนั้น" ในกาลจบเทศนา ภิกษุเหลานั้น บรรลุพระอรหัตพรอมดวย ปฏิสัมภิทาทั้งหลาย พระธรรมเทศนาไดเปนประโยชน แมแกมหาชนผูมา ประชุม ดังนี้แล

เรื่องมหาธนวาณิช จบ