อรรถกถาชนสันธชาดก
[เล่มที่ 60] พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก เล่ม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 161-167
อรรถกถาชนสันธชาดก
พระศาสดาเมื่อประทับอยู ณ พระเชตวันมหาวิหาร มีพระพุทธประสงคจะประทานโอวาทแกพระเจาโกศล ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มีคําเริ่มตนวา ทส ขลุมานิ านานิ ดังนี้.
ความพิสดารวา ในกาลครั้งหนึ่ง พระเจาโกศลทรงมัวเมาดวยอิสริยยศหมกมุนอยูในความสุขที่เกิดแตกิเลส ไมปรารถนาจะตัดสินคดี แมการบํารุงพระพุทธเจา ก็ทรงลืมเสีย วันหนึ่ง พระองคทรงระลึกถึงพระทศพล ทรงดําริวา จักถวายบังคมพระศาสดา พอเสวยกระยาหารเชาแลว เสด็จขึ้นพระราชยานไปพระวิหาร ถวายบังคมพระศาสดาแลวประทับนั่ง ลําดับนั้น พระศาสดาตรัสกะพระราชาวา มหาบพิตร นานมาแลว พระองคมิไดเสด็จมาเพราะเหตุไร
พระเจาโกศลทูลวาเพราะขาพระองคมีราชกิจมากพระเจาขา ไมมีโอกาสที่จะมาเฝาพระองค ตรัสวา มหาบพิตร เมื่อพระพุทธเจาผูสัพพัญู ผูใหโอวาทเชนเรา อยูในวิหารที่ใกล ไมควรที่พระองคจะประมาท วิสัยพระราชาตองไมประมาทในราชกิจทั้งหลาย ดํารงพระองคเสมอดวยมารดาบิดาของชาวแวนแควน ละอคติเสีย ครองราชสมบัติโดยทศพิธราชธรรมจึงจะควร เพราะเมื่อพระราชาประพฤติธรรม แมบริษัทของพระองคก็ประพฤติธรรม ขอที่เมื่อเราตถาคตสั่งสอนอยู พระองคครองราชสมบัติโดยธรรมนั้นไมนาอัศจรรย โบราณกบัณฑิตทั้งหลาย แมไมมีอาจารยสั่งสอนก็ยังตั้งอยูในสุจริตธรรมสามประการ แสดงธรรมแกมหาชนตามความรูของตน พาบริษัทไปสวรรคได พระเจาโกศลทูลอาราธนาใหตรัสเรื่องราว พระพุทธองคทรงนําอดีตนิทานมาตรัสเลา ดังตอไปนี้
ในอดีตกาล เมื่อพระเจาพรทมทัตเสวยราชสมบัติอยูในพระนครพาราณสี พระโพธิสัตวเกิดในพระครรภของพระอัครมเหสีพระเจาพรหมทัต พระญาติทั้งหลายไดถวายพระนามวา ชนสันธกุมาร เมื่อพระโพธิสัตวเจริญวัย เรียนศิลปวิทยาจากเนืองตักกศิลากลับมาแลว พระราชามีรับสั่งใหชําระเรือนจําทั้งหมดใหสะอาด แลวพระราชทานตําแหนงอุปราช.
ตอมาเมื่อพระราชบิดาสวรรคตแลว พระโพธิสัตวไดครองราชสมบัติ รับสั่งใหสรางโรงทานหกแหง คือที่ประตูพระนครทั้งสี่ดาน ที่กลางพระนคร และที่ประตูพระราชวัง บริจาคพระราชทรัพยวันละหกแสน ทรงบําเพ็ญมหาทานจนลือกระฉอนไปทั่วชมพูทวีป รับสั่งใหเปดเรือนจําไวเปนนิจ ใหเคาะระฆังปาวรองมาฟงธรรม ทรงสงเคราะหโลกดวยสังคหวัตถุสี่ รักษาศีลหา อยูจําอุโบสถ ครองราชสมบัติโดยธรรม บางครั้งบางคราวก็ใหชาวแวนแควนมาประชุมกัน แลวแสดงธรรมวา ทานทั้งหลายจงใหทาน จงสมาทานศีล จงประพฤติธรรม จงประกอบการงานและการคาขายโดยธรรม เมื่อเปนเด็กจงเรียนศิลปวิทยา จงแสวงหาทรัพย อยาคดโกงชาวบาน อยาทําความสอเสียด อยาเปนคนดุรายหยาบชา จงบํารุงมารดาบิดา มีความเคารพออนนอมตอผูใหญในตระกูล พระองคไดทํามหาชนใหตั้งอยูในสุจริตธรรม.
วันหนึ่งเปนวันปณรสีอุโบสถ พระโพธิสัตวทรงสมาทานอุโบสถศีลแลว ทรงดําริวา เราจักแสดงธรรมแกมหาชนเพื่อประโยชนสุขยิ่งๆ ขึ้น เพื่อใหมหาชนอยูดวยความไมประมาท รับสั่งใหตีกลองปาวรองทั่วพระนคร ใหชาวพระนครทั้งหมดตั้งตนแตพระสนมของพระองคมาประชุมกัน แลวประทับนั่งบนบัลลังกอันประเสริฐที่ตกแตงไวกลางรัตนมณฑปซึ่งประดับประดาแลวในพระลานหลวง ตรัสวา ชาวพระนครที่รักทั้งหลาย เราจักแสดงธรรมที่รอนบาง ไมรอนบาง แกทานทั้งหลาย ขอทานทั้งหลายจงเปนผูไมประมาท เงี่ยโสตสดับโดยเคารพเถิด แลวทรงแสดงธรรม.
พระศาสดาทรงเผยพระโอฐแกวอันอบรมแลวดวยอริยสัจ เมื่อจะตรัสเทศนานั้นโดยแจมแจงแกพระเจาโกศลดวยพระสุรเสียงอันไพเราะ ไดตรัสพระคาถาเหลานี้วา พระเจาชนสันธะไดตรัสอยางนี้วา เหตุที่จะทําใหจิตเดือดรอนนั้นมีอยู ๑๐ ประการ บุคคลไมทําเสียในกาลกอนแลว ยอมเดือดรอนในภายหลัง. บุคคลเมื่อยังเปนหนุม ไมทําความพยายามยัง ทรัพยใหเกิดขึ้น ครั้นแกลงหาทรัพยไมได ยอมเดือดรอนภายหลังวา เมื่อกอนเราไมไดแสวงหาทรัพยไว. ศิลปะที่สมควรแกตน บุคคลใดไมไดศึกษาไวในกาลกอน บุคคลนั้นยอมเดือดรอนในภายหลังวา เราไมไดศึกษาศิลปะไวกอน ผูไมมีศิลปะยอมเลี้ยงชีพลําบาก. ผูใดเปนคนโกง ผูนั้นยอมเดือดรอนในภายหลัง วาเราเปนคนโกง สอเสียดกินสินบนดุราย หยาบคาย ในกาลกอน.
ผูใดเปนคนฆาสัตว ผูนั้นยอมเดือดรอนในภายหลังวา เราเปนคนฆาสัตว หยาบชาทุศีล ประพฤติต่ําชา ปราศจากขันติเมตตาและเอ็นดูสัตวในกาลกอน. ผูใดคบชูในภรรยาผูอื่น ยอมเดือดรอนในภายหลังวาหญิงที่ไมมีใครหวงแหนมีอยูเปนอันมาก ไมควรที่เราจะคบหาภรรยาผูอื่นเลย.
คนตระหนี่ ยอมเดือดรอนในภายหลังวาเมื่อกอน ขาวและน้ําของเรามีอยูมากมาย เราก็มิไดใหทานเลย. ผูไมเลี้ยงดูมารดาบิดา ยอมเดือดรอนในภายหลังวา เราสามารถพอที่จะเลี้ยงดูมารดาและบิดาผูแกเฒาชราได ก็ไมไดเลี้ยงดูทาน.
ผูไมทําตามโอวาทบิดา ยอมเดือดรอนในภายหลังวา เราไดดูหมิ่นบิดาผูเปนอาจารยสั่งสอน ผูนํารสที่ตองการทุกอยางมาเลี้ยงดู.
ผูไมเขาใกลสมณพราหมณ ยอมเดือดรอนในภายหลังวา เมื่อกอนเราไมไดไปมาหาสูสมณพราหมณทั้งหลายผูมีศีลเปนพหูสูตเลย.
ผูใดไมประพฤติสุจริตธรรม ไมเขาไปนั่งใกลสัตบุรุษ ยอมเดือดรอนภายหลังวา สุจริตธรรมที่ประพฤติแลว และสัตบุรุษอันเราไปมาหาสูแลว ยอมเปนความดี แตเมื่อกอนนี้เราไมไดประพฤติสุจริตธรรมไวเลย.
ผูใดยอมปฏิบัติเหตุเหลานี้โดยอุบายอันแยบคาย ผูนั้นเมื่อกระทํากิจที่บุรุษควรทํา ยอมไมเดือดรอนใจในภายหลังเลย.
บรรดาบทเหลานั้น บทวา านานิ ไดแก เหตุทั้งหลาย.
บทวา ปุพฺเพ ความวา ไมกระทําไวกอนเลย.
บทวา ส ปจฺฉา อนุตปฺปติ ความวา บุคคลผูไมกระทํากิจที่ควรทําไวกอน ยอมเดือดรอน ยอมลําบาก ทั้งในโลกนี้ทั้งในโลกหนา. อีกอยางหนึ่ง บาลีวา ปจฺฉา อนุตปฺปติ ยอมตาม เดือดรอนในภายหลังดังนี้ก็มี.
บทวา อิจฺจาหุ ความวา พระเจาชนสันธะ ไดตรัสอยางนั้น. บาลีวา อิจฺจาสุห ดังนี้ก็มี สุ อักษรในบทวา อิจฺจาสุห นั้นเปนเพียงนิบาต. ตัดบทเปน อิจฺจาสุ อาห เพื่อจะแสดงเหตุอันเปน ที่ตั้งแหงความเดือดรอน ๑๐ อยางนี้ พระโพธิสัตวจึงมีธรรมกถา.
บรรดาบทเหลานั้น บทวา ปุพฺเพ ความวา บุคคลเมื่อคราวเปนหนุมครั้งแรกทีเดียว ไมกระทําความบากบั่น ครั้นแกลงหาทรัพยไมได ตองเดือดรอนเศราโศก เห็นคนทั้งหลายมีความสุข ตนเองเปนอยูลําบาก ยอมเดือดรอนในภายหลังอยางนี้วา เมื่อกอนเราไมไดแสวงหาทรัพยเอาไว ครั้นแกลงยอมลําบากเพราะฉะนั้น เมื่อตองการจะมีความสุขในเวลาแก ตองทํางาน มีกสิกรรมเปนตน ที่ชอบธรรม แตเมื่อยังเปนหนุมทีเดียว.
บทวา ปุเร สนฺต ในกาลกอนคือในเวลาที่เรายังหนุมไมเขาไปหาอาจารยทั้งหลาย ไมศึกษาศิลปะอะไรๆ มีศิลปะในเพราะชางเปนตนอันสมควรที่ตนจะทํา.
บทวา กิจฺฉา ความวา ในเวลาแก ผูไมศึกษาศิลปะจึงไมสามารถเพื่อดํารงชีวิตใหพนจากทุกข ในกาลนั้นจึงควรศึกษาศิลปะ เพราะฉะนั้น ทานจึงแสดงวา ทานทั้งหลาย ผูปรารถนาจะดํารงชีวิตในเวลาแก จงศึกษาศิลปะในเวลาเปนหนุมทีเดียว.
บทวา กูฏเวที ความวา ผูใดกอความโกงใหเกิด โกงชาวบาน กอความ พินาศใหแกโลก โกงดวยสินบน.
บทวา อาสึ ความวา ในกาลกอนเราได เปนเชนนั้น.
บทวา ปสุโณ แปลวาโกงดวยถอยความยุยงสอเสียด.
บทวา ปฏม สิโก ความวา ถือสินบนทําผูมิใชเจาของใหเปนเจาของ ผูที่เปนเจาของงมิใหเปนเจาของ กินเนื้อสันหลังของชนเหลาอื่น.
บทวา อิติ ปจฺฉา ความวา นอนบนเตียงที่จะตายยอมเดือดรอนในภายหลังดวยประการฉะนี้ เพราะฉะนั้น ทานจึงโอวาทวา ถาทานไมอยากตกนรก ก็อยากระทําบาปกรรมเห็นปานนี้.
บทวา ลุทฺโธ ความวา ผูที่ฆาสัตวเปนทารุณสาหัส.
บทวา อนาริโย ความวา เปนผูไมใชพระอริยะ ไมสํารวมเปนคนทุศีล มีสมาจารต่ําชา.
บทวา นาวชานิสฺส ความวา ขาพเจามิใชเปนผูมีความประพฤติต่ํา ดวยอํานาจ ขันติ เมตตา และความเอ็นดู คําที่เหลือพึงทราบโดยนัยมีในกอนนั่นแล.
บทวา อนาปทาสุ ความวา การคบหากับหญิงที่ไมมีใครหวงแหน. ชื่อวา อนาปทา เพราะเปนหญิงไมมีใครหวงแหน. อธิบายวา ในหญิงที่คนเหลาอื่น ไมทําความหวงแหน.
บทวา อุฏิเต แปลวา ปรากฏ.
บทวา น ปุพฺเพ ความวา เมื่อกอนแตนี้เรามิไดใหทานเลย.
บทวา ปหุสนฺโต ความวา เปนผูอาจ คือสามารถเพื่อจะเลี้ยงดูทั้งดวยกําลังทรัพยทั้งดวยกําลังกาย.
บทวา อาจริย ความวา บิดาในที่นี้ทานประสงควาอาจารย เพราะให ศึกษามารยาท.
บทวา อนุสตฺถาร แปลวาผูพร่ําสอน.
บทวา สพฺพกามรสา หร ความวาผูนํารสที่ตองการทุกอยางมาเลี้ยงดู.
บทวา อติมฺิสฺส ความวา เมื่อไมถือเอาโอวาทของทาน ชื่อวาดูหมิ่นลวงเกินทาน.
บทวา น ปุพฺเพ ความวา เมื่อกอนแตนี้ ไมไดเขาไปหาสมณพราหมณผูทรงธรรมผูเปนไข ผูลําบาก ไมปรนนิบัติโดยถวายปจจัยมีจีวรเปนตน.
บทวา ตโป ไดแกผูมีความเพียร เครื่องเผากิเลสคือสุจริต.
บทวา สนฺโต ความวา เปนผูมีศีลเขาไปสงบ ดวยทวารมีกายทวารเปนตน. ทานกลาวอธิบายนี้ไววา ผูประพฤติตบะกลาวสุจริต ๓ และผูสงบเห็นปานนั้น ชื่อวาเขาไปนั่งใกล เปนการยังประโยชนให สําเร็จคือเปนความดี.
บทวา น ปุพฺเพ ความวา เมื่อคราวเราเปนหนุมเรา มิไดประพฤติพรหมจรรยเห็นปานนี้ ภายหลังคร่ําคราลงเพราะชรา ถูกมรณภัยคุกคาม จึงเดือดรอนเศราโศกในภายหลังดวยประการฉะนี้. ทานกลาววา ถาทานปรารถนาจะไมเศราโศกอยางนี้ จงกระทําตปกรรมเถิด.
บทวา โย จ เอตานิ านานิ ความวา ผูใดปฏิบัติเหตุ ๑๐ ประการเหลานี้ ดวยอุบายอันแยบคายกอนทีเดียว สมาทานประพฤติ กระทํากิจอันชอบธรรมที่บุรุษทั้งหลายควรกระทํา บุรุษผูอยูดวยความไมประมาทนั้น ยอมไมตามเดือดรอนในภายหลัง ยอมไดรับโสมนัสทีเดียวแล.
พระมหาสัตวแสดงธรรมแกมหาชนโดยทํานองนี้ ทุกๆ กึ่งเดือนแมมหาชนก็ตั้งอยูในโอวาทของพระองค บําเพ็ญฐานะสิบประการเหลานั้นบริบูรณ แลวไดไปสวรรค.
พระศาสดาครั้นทรงนําพระธรรมเทศนานี้มาแสดงแลว ตรัสวา ดูกอนมหาบพิตร โบราณกบัณฑิต ไมมีอาจารยแสดงธรรมตามความรูของตน พามหาชนไปสวรรคไดอยางนี้ แลวทรงประชุมชาดกวา บริษัทในครั้งนั้น ไดมาเปนพุทธบริษัทในครั้งนี้ สวนพระเจาชนสันธราชไดมาเปนเราตถาคต แล.
จบอรรถกถาชนสันธชาดก
