ธรรมปาลเถรคาถา และ อรรถกถา
[เล่มที่ 51] พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา เล่ม ๒ ภาค ๓ ตอน ๒ - หนาที่ 197
๒. ธรรมปาลเถรคาถา
วาดวยคาถาของพระธรรมปาลเถระ
[๒๙๙] ไดยินวา พระธรรมปาลเถระไดภาษิตคาถานี้ไว อยางนี้วา ภิกษุหนุมรูปใดแลเพียรพยายามอยูในพระพุทธศาสนา ก็เมื่อสัตวทั้งหลายนอกนี้ พากันหลับแลว ภิกษุหนุมนั้นตื่นอยู ชีวิตของเธอไมไรประโยชน เพราะฉะนั้น บุคคลผูมีปญญา ระลึกถึงคําสอนของพระพุทธเจาทั้งหลาย พึงประกอบศรัทธา ศีล ความเลื่อมใส และการเห็นธรรมเนืองๆ เถิด
[เล่มที่ 51] พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา เล่ม ๒ ภาค ๓ ตอน ๒ - หนาที่ 198
อรรถกถาธรรมปาลเถรคาถา
คาถาของทานพระธรรมปาลเถระเริ่มตนวา โย หเว ทหโร ภิกฺขุ เรื่องราวของทานเปนอยางไร
แมพระเถระนี้ ก็เปนผูมีอธิการอันกระทําไวแลวในพระพุทธเจาองคกอนๆ สั่งสมบุญไวในภพนั้นๆ บังเกิดในเรือนแหงตระกูลในกาลของพระผูมี พระภาคเจา พระนามวา อัตถทัสสี บรรลุนิติภาวะแลว เขาไปสูปาลึก ดวยกรณียกิจบางอยาง เห็นพระศาสดาแลว มีใจเลื่อมใส ไดถวายผลไม ปลักขะ (ผลดีปลี)
ดวยบุญกรรมนั้น เขาทองเที่ยวไปในเทวดาและมนุษยทั้งหลาย เมื่อ พระศาสดาในพุทธุปบาทกาลนี้ เสด็จปรินิพพานแลว บังเกิดในตระกูลพราหมณ แควนอวันตี ไดนามวา ธรรมปาละ เจริญวัยแลว ไปสูเมืองตักกศิลา เรียน ศิลปศาสตรแลว เมื่อเวลากลับพบพระเถระรูปหนึ่งในวิหารแหงหนึ่ง ฟงธรรม ในสํานักของพระเถระแลว ไดมีจิตศรัทธาบวชแลว เจริญวิปสสนาไดเปนผูมี อภิญญา ๖. สมดังคาถาประพันธที่ทานกลาวไวในอปทานวา เราไดเห็นพระพุทธเจา พระนามวา อัตถทัสสีมียศใหญ ในระหวางปา เรามีจิตเลื่อมใส มีใจโสมนัส ไดถวายผลปลักขะ (ผลดีปลี) ในกัปที่ ๑,๘๐๐ แต ภัทรกัปนี้เราไดถวายผลไมใดในกาลนั้น ดวยทานนั้น เราไมรูจักทุคติเลย นี้เปนผลแหงการถวายผลไม. เรา เผากิเลสทั้งหลายแลว ฯลฯ คําสอนของพระพุทธเจา เรากระทําสําเร็จแลวดังนี้
ก็พระเถระเปนผูมีอภิญญา ๖ แลว ยังเวลาใหลวงไปดวยความสุข อันเกิดแตสมาบัติ วันหนึ่ง เห็นสามเณร ๒ รูปในวิหารนั้น ขึ้นเก็บดอกไม อยูบนยอดไม เมื่อกิ่งที่ยืนงอกออกไปหักแลวก็ตกลงมา จึงยื่นมือออกไปรับ ดวยอานุภาพแหงฤทธิ์ ใหสามเณรทั้งสอง ยืนอยูบนพื้นดินไดโดยปลอดภัย เมื่อจะแสดงธรรมแกสามเณรเหลานั้น ไดกลาวคาถา ๒ คาถานี้ ความวา ภิกษุหนุมรูปใดแลเพียรพยายามอยูในพระพุทธศาสนา ก็เมื่อสัตวทั้งหลายนอกนี้พากันหลับแลว ภิกษุหนุมนั้นตื่นอยู ชีวิตของเธอไมไรประโยชนเพราะฉะนั้น บุคคลผูมีปญญา ระลึกถึงคําสอนของพระพุทธเจาทั้งหลาย พึงประกอบศรัทธา ศีล ความ เลื่อมใส และการเห็นธรรมเนืองๆ เถิด ดังนี้
บรรดาบทเหลานั้น บทวา โย เปนคําแสดงความไมแนนอน.
บทวา หเว เปนนิบาต ลงในอรรถวามั่นคง.
บทวา ทหโร แปลวา หนุม. ชื่อวา ภิกษุเพราะอรรถวายอมขอ.
บทวา ยฺุชติ ความวา ยอมพากเพียรพยายาม.
บทวา ชาคโร ไดแก ประกอบไปดวยธรรมของภิกษุผูตื่น.
บทวา สุตฺเตสุ ความวา เมื่อสัตวทั้งหลายนอนหลับอยู. ทานกลาว อธิบายไววา ภิกษุใดยังหนุมอยู คืออายุยังนอย ไมคิดวา เราจักบําเพ็ญสมณธรรมอยางนั้น ในภายหลัง เพียรพยายามปฏิบัติ ดวยความไมประมาท กระทําความเพียรในสมถภาวนาและวิปสสนาภาวนา ในศาสนาของพระพุทธเจาทั้งหลายเมื่อสัตวทั้งหลายนอกนี้หลับแลว คือหลับดวยความหลับคืออวิชชา ไดแก ประมาทแลว ภิกษุนั้นตื่นอยู ดวยการประกอบธรรมของผูตื่นอยู มีศรัทธาเปนตน ชีวิตของเธอไมไรประโยชนคือไมเปนหมัน เพราะบริบูรณ ดวยประโยชนตนและประโยชนทานนั้นแล ก็เพราะเหตุที่ชีวิตนี้ เปนอยางนี้ ฉะนั้น บุคคลผูมีปญญา คือภิกษุผูประกอบดวยปญญามีโอชาอันเกิดแตธรรม ระลึกถึงคําสอน คือพระโอวาท ไดแกพระอนุสาสนีของพระพุทธเจาทั้งหลาย มองเห็นศีรษะของตนวา อันไฟติดทั่วแลว พึงประกอบตาม ซึ่งศรัทธา และ ความเชื่อ เชื่อกรรมและผลแหงกรรม อันเปนไปแลวโดยนัยมีอาทิวา กรรม มีอยู ผลแหงกรรมมีอยู ดังนี้ ซึ่งจตุปาริสุทธิศีลอันเขาไปอาศัยซึ่งศรัทธานั้น
เพราะความที่แหงศีลเขาไปผูกพันกับศรัทธา และซึ่งความเลื่อมใสในพระรัตนตรัย อันเปนไปแลวอยางนี้วา พระผูมีพระภาคเจา เปนผูตรัสรูเองโดยชอบ พระธรรมอันพระผูมีพระภาคเจาตรัสดีแลว พระสงฆปฏิบัติดี ปฏิบัติชอบ ดังนี้ และซึ่งการเห็นจตุราริยสัจจธรรม ดวยสามารถแหงการกําหนดรูดวยมรรค ปญญา อันประกอบดวยวิปสสนาปญญาเปนตน อธิบายวา พึงกระทําความ ขวนขวาย คือความเพียรในธรรมมีศรัทธาเปนตนนั้น
จบ อรรถกถาธรรมปาลเถรคาถา