ประวัติพระมหากัจจายนเถระ
[เล่มที่ 32] พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เล่ม ๑ ภาค ๑ หน้า 333
เอตทัคคบาลี
อรรถกถาสูตรที่ ๑๐
ประวัติพระมหากัจจายนเถระ
พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 333
พึงทราบวินิจฉัยในสูตรที่ ๑๐ ดังตอไปนี้.
บทวา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส ความวา ของธรรมที่ตรัสไว โดยยอ. บทวา วิตฺถาเรน อตฺถ วิภชนฺตาน ความวา จําแนกอรรถ ออกทําเทศนานั้นใหพิสดาร. นัยวาพวกภิกษุเหลาอื่นไมอาจทํา พระดํารัสโดยยอของพระตถาคตใหบริบูรณ ทั้งโดยอรรถทั้งโดย พยัญชนะได แตพระเถระนี้อาจทําใหบริบูรณไดแมโดยทั้ง ๒ อยาง เพราะฉะนั้นทานจึงกลาววาเปนยอด. ก็แมความปรารถนาแตปาง กอนของพระเถระนั้น ก็เปนอยางนี้. อนึ่ง ในปญหากรรมของ พระเถระนั้น มีเรื่องที่จะกลาวตามลําดับดังตอไปนี้ :-
ไดยินวา ครั้งพระสัมมาสัมพุทธเจาพระนามวา ปทุมุตตระ พระเถระนั้นบังเกิดในสกุลคฤหบดีผูมหาศาล เจริญวัยแลว วันหนึ่ง ไปวิหารตามนัยที่กลาวแลวนั้นแล ยืนฟงธรรมอยูทายบริษัท เห็น ภิกษุรูปหนึ่งที่พระศาสดาทรงสถาปนาไวในตําแหนงเปนยอด ของเหลาภิกษุผูจําแนกอรรถแหงพระดํารัสที่พระองคตรัสโดยยอ ใหพิสดาร จึงคิดวา ภิกษุซึ่งพระศาสดาทรงชมเชยอยางนี้เปนใหญ หนอ แมในอนาคตกาล เราก็ควรเปนอยางภิกษุนี้ในศาสนาของ พระพุทธเจาพระองคหนึ่งดังนี้. จึงนิมนตพระศาสดาถวายมหาทาน
พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 334
๗ วัน ตามนัยที่กลาวแลวนั่นแล. หมอบลงแทบบาทมูลของพระศาสดา การทําความปรารถนาวาพระเจาขา ดวยผลแหงสักการะนี้ ขาพระองคไมปรารถนาสมบัติอื่น แตในอนาคตกาล ขอขาพระองค พึงไดตําแหนงนั้นในศาสนาของพระพุทธเจาพระองคหนึ่ง เหมือน ภิกษุที่พระองคทรงสถาปนาไวในตําแหนง ในวันสุดทาย ๗ วัน นับแตวันนี้ พระศาสดาทรงตรวจดูอนาคตกาล ทรงเห็นวา ความ ปรารถนาของกุลบุตรนี้จักสําเร็จ จึงทรงพยากรณวา กุลบุตร ผูเจริญ ในที่สุดแหงแสนกัปในอนาคต พระพุทธเจาพระนามวา โคดม จักทรงอุบัติขึ้น ทานจักเปนยอดของเหลาภิกษุผูจําแนก อรรถแหงคําที่ตรัสโดยสังเขปใหพิสดาร ในศาสนาของพระองค ดังนี้ทรงกระทําอนุโมทนาแลวเสด็จกลับไป.
ฝายกุลบุตรนั้นบําเพ็ญกุศลตลอดชีพแลวเวียนวายในเทวดา และมนุษยทั้งหลายแสนกัป ครั้งพระกัสสปพุทธเจาก็มาถือปฏิสนธิ ในครอบครัวกรุงพาราณสี เมื่อพระศาสดาปรินิพพานแลว ก็ไป ยังสถานที่สรางเจดียทอง จึงเอาอิฐทองมีคาแสนหนึ่งบูชา ตั้งความ ปรารถนาวา ขาแตพระผูมีพระภาคเจา สรีระของขาพระองค จงมีวรรณเพียงดังทองในที่ๆ เกิดแลวเถิด. ตอแตนั้น ก็การทํา กุศลกรรมตราบเทาชีวิต เวียนวายในเทวดาและมนุษยพุทธันดร หนึ่ง ครั้งพระทศพลของเราอุบัติ มาบังเกิดในเรือนแหงปุโรหิต ในกรุงอุชเชนี ในวันขนานนามทาน มารดาบิดาปรึกษากันวา บุตรของเรามีสรีระมีผิวดังทอง คงจะถือเอาชื่อของตนมาแลว จึง ขนานนามทานวากาญจนมาณพ ดังนี้
พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 335
พอทานโตขึ้นแลวก็ศึกษาไตรเพท เมื่อบิดาวายชนมแลว ก็ไดตําแหนงปุโรหิตแทน โดยโคตรชื่อวากัจจายนะ พระเจาจัณฑปชโชตทรงประชุมอํามาตยแลวมีพระราชดํารัสวา พระพุทธเจา ทรงบังเกิดขึ้นในโลกแลว พวกเจาเปนผูสามารถจะทูลนําพระองค มาได ก็จงนําพระองคมานะพอนะ อํามาตยทูลวา ขาแตสมมติเทพ คนอื่นชื่อวาเปนผูสามารถจะนําพระทศพลมาไมมี อาจารยกาญจนพราหมณเทานั้นสามารถ ขอจงทรงสงทานไปเถิดพระเจาขา พระราชาตรัสเรียกใหกัจจายนะมาตรัสสั่งวา พอจงไปยังสํานัก ของพระทศพลเจา อ.ทูลวา ขาแตมหาราชเจา เมื่อขาพระองค ไปแลวไดบวชก็จักไป พระราชาตรัสวา เจาจะทําอยางใดอยางหนึ่ง แลวก็นาพระตถาคตมาซิพอ. กัจจายนอํามาตยนั้นคิดวา สําหรับ ผูไปสํานักของพระพุทธเจาไมจําตองทําดวยคนจํานวนมากๆ จึงไปเพียง ๘ คน. ครั้งนั้นพระศาสดาทรงแสดงธรรมแกอํามาตย นั้น จบเทศนาทานไดบรรลุพระอรหัตพรอมทั้งปฏิสัมภิทากับ ชนทั้ง ๗ คน พระศาสดาทรงเหยียดพระหัตถตรัสวา เอถ ภิกฺขโว (ทานทั้งหลายจงเปนภิกษุเถิด) ในขณะนั้นนั่นเทียว ทุกๆ คนก็มี ผมและหนวดหายไป ทรงบาตรและจีวรอันสําเร็จดวยฤทธิ์ เปน ประดุจพระเถระ ๑๐๐ พรรษาฉะนั้น. พระเถระเมื่อกิจของตน ถึงที่สุดแลวไมนั่งนิ่ง กลาวสรรเสริญการเสด็จไปกรุงอุชเชนี ถวายพระศาสดาเหมือนพระกาฬุทายีเถระ พระศาสดาสดับคํา ของทานแลวทรงทราบวา พระกัจจายนะยอมหวังการไปของเรา ในชาติภูมิของตน แตธรรมดาพระพุทธเจาทั้งหลายทรงอาศัยเหตุ อันหนึ่ง จึงไมเสด็จไปสูที่ที่ไมสมควรเสด็จ. เพราะฉะนั้นจึงตรัสกะ
พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 336
พระเถระวา ภิกษุ ทานนั่นแหละจงไป เมื่อทานไปแลว พระราชา จักทรงเลื่อมใส พระเถระคิดวา พระพุทธเจาทั้งหลายไมตรัสเปน คําสอง ดังนี้จึงถวายบังคมพระตถาคต ไปกรุงอุชเชนีพรอมกับ ภิกษุทั้ง ๗ รูปที่มาพรอมกับตนนั่นแหละ ในระหวางทางภิกษุ เหลานั้นไดเที่ยวบิณฑบาตในนิคมชื่อวา นาลินิคม.
ในนิคมแมนั้น มีธิดาเศรษฐี ๒ คน คนหนึ่งเกิดในตระกูล เกาแกเข็ญใจ เมื่อมารดาบิดาลวงไปแลว ก็อาศัยเปนนางนมเลี้ยง ชีพ. แตอัตภาพของเธอบึกบึน ผมยาวเกินคนอื่นๆ , ในนิคมนั้น นั่นแหละ ยังมีธิดาของตระกูลอิศรเศรษฐีอีกคนหนึ่ง เปนคนไมมีผม เมื่อกอนนั้นมาแมนางจะกลาววา ขอใหนาง (ผมดก) สงไปให ฉันจักใหทรัพย๑๐๐ หนึ่ง หรือ ๑,๐๐๐ หนึ่งแกเธอ ก็ใหเขานํา ผมมาไมได ก็ในวันนั้น ธิดาเศรษฐีนั้นเห็นพระมหากัจจายนเถระ มีภิกษุ ๗ รูปเปนบริวาร เดินมามีบาตรเปลา คิดวาภิกษุผูเปน เผาพันธุพราหมณรูปหนึ่ง มีผิวดังทองรูปนี้เดินไปบาตรเปลา ทรัพยอยางอื่นของเราก็ไมมี แตวาธิดาเศรษฐีบานโนน (เคย) สง (คน) มาเพื่อตองการผมนี้ ตอนนี้เราอาจถวายไทยธรรมแก พระเถระไดดวยทรัพยที่เกิดจากที่ไดคาผมนี้ ดังนี้จึงสงสาวใช ไปนิมนตพระเถระทั้งหลายใหนั่งภายในเรือน พอพระเถระนั่งแลว (นาง) ก็เขาหองตัดผมของตน กลาววา แนแม จงเอาผมเหลานี้ ใหแกธิดาเศรษฐีบานโนน แลวเอาของที่นางใหมา เราจะถวาย บิณฑบาตแกพระผูเปนเจาทั้งหลาย. สาวใชเอาหลังมือเช็ดน้ําตา เอามือขางหนึ่งกุมเนื้อตรงหัวใจปกปดไวในสํานักพระเถระทั้งหลาย ถือผมนั้นไปยังสํานักของธิดาเศรษฐี. ธรรมดาขึ้นชื่อวาของที่จะขาย
พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 337
แมมีสาระ (ราคา) เจาของนําไปใหเอง ก็ไมทําใหเกิดความเกรงใจ. ฉะนั้น ธิดาเศรษฐีจึงคิดวา เมื่อกอนเราไมอาจจะใหนําผมเหลานี้ มาไดดวยทรัพยเปนอันมาก แตบัดนี้ตั้งแตเวลาตัดออกแลว ก็ไมได ตามราคาเดิม จึงกลาวกะสาวใชวา เมื่อกอนฉันไมอาจใหนําผมไป แมดวยทรัพยเปนอันมาก แตผมนี้นําไปที่ไหนๆ ก็ได ไมใชผมของ คนเปน มีราคาแค ๘ กหาปณะ จึงใหไป ๘ กหาปณะเทานั้น สาวใช นํากหาปณะไปมอบใหแกธิดาเศรษฐี. ธิดาเศรษฐีก็จัดบิณฑบาต แตละที่ ใหมีคาที่ละกหาปณะหนึ่งๆ ใหถวายแดพระเถระทั้งหลาย แลว. พระเถระรําพึงแลว เห็นอุปนิสัยของธิดาเศรษฐี จึงถามวา ธิดาเศรษฐีไปไหนะ สาวใชตอบวา อยูในหองเจาคะ พระเถระวา จงไปเรียกนางมาซิ. พระเถระพูดครั้งเดียวนางมาดวยความเคารพ ในพระเถระ ไหวพระเถระแลวเกิดศรัทธาอยางแรง บิณฑบาต ที่ตั้งไวในเขตอันบริสุทธิ์ ยอมใหวิบากในปจจุบันชาติทีเดียว เพราะ ฉะนั้น พรอมกับการไหวพระเถระ ผมทั้งหลายจึงกลับมาตั้งอยูเปน ปกติ
ฝายพระเถระทั้งหลายถือเอาบิณฑบาตนั้นเหาะขึ้นไปทั้งที่ ธิดาเศรษฐีเห็น ก็ลงพระราชอุทยานชื่ออุทธยานกัญจนะ คนเฝา พระราชอุทยานเห็นพระเถระนั้นแลวจึงไปเขาเฝาพระราชา กราบ ทูลวา ขาแตสมมติเทพ พระคุณเจาภัจจายนะปุโรหิตของเราบวช แลวกลับมายังอุทยานแลวพระเจาขา พระเจาจัณฑปชโชตจึงเสด็จ ไปยังอุทยาน ไหวพระเถระผูกระทําภัตกิจแลวดวยเบญจางคประดิษฐ แลวประทับนั่ง ณ ที่สมควรสวนหนึ่ง ตรัสถามวา ทานเจาขา พระผูมีพระภาคเจาประทับอยู ณ ที่ไหนละ พระเถระทูลวา พระองค
พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 338
มิไดเสด็จมาเอง ทรงสงอาตมะมา มหาบพิตร พระราชาตรัสถามวา ทานผูเจริญ วันนี้พระคุณเจาไดภิกษา ณ ที่ไหน พระเถระทูล บอกเรื่องที่กระทําไดโดยยากที่ธิดาเศรษฐีกระทําทุกอยางให พระราชาทรงทราบ ตามถอยคําควรแกที่ตรัสถาม พระราชา ตรัสใหจัดแจงที่อยูแกพระเถระแลวนิมนตพระเถระไปยังนิเวศน แลวรับสั่งใหไปนําธิดาเศรษฐีมาตั้งไวในตําแหนงอัครมเหษีแลว ก็การไดยศในปจจุบันชาติไดมีแลวแกหญิงนี้ จําเดิมแตนั้นพระราชา ทรงกระทําสักการะใหญแกพระเถระ มหาชนเลื่อมใสในธรรมกถา ของพระเถระ บวชในสํานักของพระเถระ จําเดิมแตกาลนั้น ทั่ว พระนครก็รุงเรื่องดวยผากาสาวพัตรเปนอันเดียวกัน คลาคล่ํา ไปดวยหมูฤาษี ฝายพระเทวีนั้นทรงครรภ พอลวงทศมาสก็ประสูติ พระโอรส ในวันถวายพระนามโอรสนั้น พระญาติทั้งหลายถวาย พระนามของเศรษฐีผูเปนตาวา โคปาลกุมาร. พระมารดาก็มี พระนามวา โคปาลมารดาเทวี ตามชื่อของพระโอรส พระนาง ทรงเลื่อมใสในพระเถระอยางยิ่ง ขอพระราชานุญาตสรางวิหาร ถวายพระเถระในกัญจนราชอุทยาน. พระเถระยังชาวอุชเชนี ใหเลื่อมใสแลว ไปเฝาพระศาสดาอีกครั้งหนึ่ง ตอมาภายหลัง พระศาสดาเมื่อประทับอยู ณ เชตวันมหาวิหาร ทรงการทําพระสูตร ๓ สูตร เหลานี้คือ มธุบิณฑิกสูตร, กัจจายนเปยยาลสูตร, ปรายนสูตร ใหเปนอรรถุปบัติเหตุ แลวทรงสถาปนาพระเถระไวในตําแหนง เปนยอดของเหลาภิกษุ ผูจําแนกอรรถแหงพระดํารัสที่ทรงตรัส โดยยอใหพิสดารแลว
จบ อรรถกถาสูตรที่ ๑๐
จบวรรคที่ ๑๐