๑๐. วินีลกชาดก ว่าด้วยหงส์ ๒ ตัว

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เล่ม ๓ ภาค ๓ - หน้า 71

๑๐. วินีลกชาดก

ว่าด้วยหงส์ ๒ ตัว

[๑๖๙] หงส์ ๒ ตัว พาเราผู้ชื่อว่าวินีลกะไปฉันใด ม้าอาชาไนยก็พาพระเจ้าวิเทหราชผู้ครองเมืองมิถิลาให้เสด็จไป ฉันนั้นเหมือนกัน.

[๑๗๐] แน่เจ้าวินีลกะ เจ้ามาคบมาเสพภูเขาอันมิใช่ภูมิภาคทำเลของเจ้า เจ้าจงไปเสพอาศัยสถานที่ใกล้บ้านเถิด นั่นเป็นที่อยู่ที่อาศัยของแม่เจ้า.

จบ วินีลกชาดกที่ ๑๐

อรรถกถาวินีลกชาดกที่ ๑๐

พระศาสดาเมื่อประทับอยู่ ณ พระวิหารเวฬุวันทรงปรารภพระเทวทัต เอาอย่างพระสุคตตรัสพระธรรมเทศนานี้ มีคำเริ่มต้นว่า เอวเมว นูน ราชานํ ดังนี้.

ความพิสดารมีอยู่ว่า เมื่อพระเทวทัตนอนแสดงท่าทางอย่างพระสุคต แก่พระอัครสาวกทั้งสองผู้มาสู่คยาสีสประเทศ พระเถระทั้งสองครั้นแสดงธรรมแล้ว ก็พานิสิตของท่านมายังพระวิหารเวฬุวัน. พระศาสดาตรัสถามว่า ดูก่อนสาริบุตร

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เล่ม ๓ ภาค ๓ - หน้า 72

เทวทัตเห็นเธอทั้งสองแล้วได้ทำอย่างไร. กราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ พระเทวทัตแสดงท่าทางอย่างพระองค์แล้วถึงความพินาศใหญ่. พระศาสดาตรัสว่า ดูก่อนสาริบุตร เทวทัตทำตามอย่างเรา ถึงความพินาศใหญ่มิใช่ในบัดนี้เท่านั้น แม้แต่ก่อนก็ถึงความพินาศ เมื่อพระเถระกราบทูลอาราธนา จึงทรงนำเรื่องในอดีตมาตรัสเล่า

ในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าวิเทหะเสวยราชสมบัติในกรุงมิถิลาแคว้นวิเทหะ พระโพธิสัตว์ถือกำเนิดในพระครรภ์ของพระอัครมเหสีของพระเจ้าวิเทหะนั้น ครั้นเจริญวัยแล้ว ก็ทรงศึกษาศิลปศาสตร์ทุกชนิดในเมืองตักกสิลา เมื่อพระบิดาสวรรคตแล้ว จึงทรงดำรงอยู่ในราชสมบัติ.

ในครั้งนั้น พญาหงส์ทองตัวหนึ่งได้อยู่ร่วมกับนางกาในบริเวณที่หาอาหาร. นางกาคลอดลูกออกมาเป็นตัวผู้. มันไม่เหมือนแม่ไม่เหมือนพ่อ. เมื่อเป็นเช่นนั้น จึงได้ตั้งชื่อว่า วินีลกะเพราะมันมีสีค่อนข้างคล้ำ. พญาหงส์ไปหาลูกบ่อยๆ. อนึ่งพญาหงส์นั้นมีลูกหงส์น้อยอยู่สองตัว. ลูกหงส์น้อยเห็นพ่อมันไปถิ่นมนุษย์บ่อยๆ จึงถามว่า พ่อ ทำไมพ่อจึงไปถิ่นมนุษย์บ่อยนัก. พญาหงส์บอกว่า นี่แน่ะลูกๆ พ่ออยู่ร่วมกับนางกาตัวหนึ่ง เกิดลูกด้วยกันหนึ่งตัว ชื่อวินีลกะ พ่อไปเยี่ยมมัน. ลูกหงส์ถามว่า ก็พวกนั้นอยู่ถึงไหนเล่าพ่อ. พญาหงส์บอกว่า มันอยู่เหนือยอดตาลต้นหนึ่งในที่โน้น ไม่ไกลจากกรุงมิถิลาแคว้นวิเทหะ ลูกหงส์

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เล่ม ๓ ภาค ๓ - หน้า 73

พูดว่า พวกฉันจักไปพาเขามานะพ่อ. พญาหงส์ห้ามว่า ขึ้นชื่อว่าถิ่นมนุษย์น่ารังเกียจ มีภัยรอบด้าน ลูกอย่าไปกันเลย พ่อจักไปพามาเอง. ลูกหงส์หาเชื่อฟังคำพ่อไม่ จึงพากันไป ณ ที่นั้นตามเครื่องหมายที่พ่อบอก ให้วินีลกะจับเหนือคอนไม้อันหนึ่ง แล้วช่วยกันเอาจะงอยปากคาบปลายไม้ บินผ่านมาทางกรุงมิถิลา. ขณะนั้นพระเจ้ากรุงวิเทหะประทับบนราชรถ ซึ่งเทียมด้วยม้าสินธพขาวสี่ตัว ทรงทำประทักษิณพระนคร. วินีลกะเห็นดังนั้นนึกในใจว่า เราไม่ต่างอะไรกับพระเจ้าวิเทหะ พระเจ้าวิเทหะ ประทับนั่งบนราชรถอันเทียมด้วยม้าสินธพสี่ตัว เสด็จเลียบพระนคร เราก็นั่งไปในรถอันเทียมด้วยหงส์. วินีลกะเมื่อกำลังไปทางอากาศกล่าวคาถาแรกว่า :-

ม้าอาชาไนยพาพระเจ้าวิเทหะผู้ครองเมืองมิถิลาให้เสด็จไป เหมือนหงส์สองตัวพาเราผู้ชื่อว่าวินีลกะไปฉะนั้น.

ในบทเหล่านั้น บทว่า เอวเมว คือเหมือนกันนั่นแหละ. บทว่า นูน เป็นนิบาตลงในปริวิตักกะ ย่อมเป็นไปในส่วนเดียว. บทว่า เวเทหํ คือเป็นใหญ่ในแคว้นวิเทหะ. บทว่า มิถิลคฺคหํ ได้แก่ ครอบครองเรือนมิถิลา คือบ้านมิถิลา. บทว่า อาชญฺา ได้แก่ ม้าซึ่งรู้เหตุและมิใช่เหตุ. บทว่า ยถา หํส วินีลกํ ได้แก่ม้าอาชาไนยพาพระเจ้าวิเทหะไป เหมือนหงส์เหล่านี้พาเรา ผู้ชื่อวินีลกะไป ฉะนั้น.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เล่ม ๓ ภาค ๓ - หน้า 74

ลูกหงส์น้อยฟังคำของวินีลกะแล้วก็โกรธแม้ตั้งใจว่า จักให้มันตกไปเสียในที่นี้ ก็เกรงจะถูกตำหนิเอาว่า เมื่อเราทำลงไปอย่างนี้ พ่อของเราจะว่าอย่างไร จึงพามันไปหาพ่อแล้วเล่าให้พ่อฟังถึงกิริยาที่มันกระทำ. พ่อหงส์โกรธมากตวาดว่า เจ้าวิเศษกว่าลูกเราเทียวหรือ ข่มขี่ลูกเราเปรียบลูกเราเหมือนม้าเทียมรถ เจ้าไม่รู้ประมาณตน ที่นี่ไม่ใช่พื้นเพของเจ้า เจ้าจงไปหาแม่เจ้าเถิด แล้วกล่าวคาถาที่สองว่า :-

แน่เจ้าวินีลกะ เจ้ามาคบมาเสพภูเขาอันมิใช่ภูมิภาคทำเลของเจ้า เจ้าจงไปเสพอาศัยสถานที่ใกล้บ้านเถิด นั่นเป็นที่อยู่อาศัยของแม่เจ้า.

ในบทเหล่านั้น บทว่า วินีลกะ เป็นคำเรียกนกวินีลกะ. บทว่า ทุคฺคํ ภชสิ ได้แก่ท่านคบแต่ซอกเขาอันเป็นที่อยู่ของนกเหล่านี้. บทว่า อภูมึ ตาต เสวสิ ความว่า เจ้าเสพคือเข้าไปอาศัยภูเขาอันมิใช่พื้นเพของเจ้าซึ่งชื่อว่าซอกเขา. บทว่า เอตํ มาตาลยนฺตุวํ ความว่า ที่ทิ้งหยักเยื่อ และที่ป่าช้าผีดิบชายบ้านนั่นเป็นที่อยู่ คือเป็นเรือน เป็นที่พักของแม่เจ้า เจ้าจงไปในที่นั้นเถิด. ครั้นพญาหงส์คุกคามวินีลกะอย่างนี้แล้ว ก็สั่งลูกหงส์ว่า เจ้าจงไปปล่อยมันไว้ที่พื้นเพหยักเยื่อแห่งกรุงมิถิลา. ลูกหงส์ได้ทำ ตามสั่ง.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เล่ม ๓ ภาค ๓ - หน้า 75

พระศาสดาทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้วทรงประชุมชาดก. นกวินีลกะในครั้งนั้นได้เป็นเทวทัตในครั้งนี้. ลูกหงส์ สองตัวได้เป็นอัครสาวกทั้งสอง. พ่อหงส์ได้เป็นอานนท์. ส่วน พระเจ้าวิเทหะได้เป็นเราตถาคตนี้แล.

จบ อรรถกถาวีนิลกะชาดกที่ ๑๐

รวมชาดกที่มีในวรรคนี้ คือ

๑. ราโชวาทชาดก ๒. สิคาลชาดก ๓. สูกรชาดก ๔. อุรคชาดก ๕. ภัคคชาดก ๖. อลีนจิตตชาดก ๗. คุณชาดก ๘. สุหนุชาดก ๙. โมรชาดก ๑๐. วินีลกชาดก และอรรถกถา.

จบ ทัฬหวรรคที่ ๑