๑. ปัญจาลสูตร ว่าด้วยที่แคบและการบรรลุในโอกาสในที่แคบ

พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย สัตตก-อัฏฐก-นวกนิบาต เล่ม ๔ - หน้า 885

ปัญจาลวรรคที่ ๕

๑. ปัญจาลสูตร

ว่าด้วยที่แคบและการบรรลุในโอกาสในที่แคบ

[๒๔๖] สมัยหนึ่ง ท่านพระอานนท์อยู่ ณ โฆสิตาราม ใกล้พระนครโกสัมพี ครั้งนั้นแล ท่านพระอุทายีเข้าไปหาท่าน พระอานนท์ถึงที่อยู่ ได้สนทนาปราศรัยกับท่านพระอานนท์ ครั้น ผ่านการปราศรัยพอให้ระลึกถึงกันไปแล้ว จึงนั่ง ณ ที่ควรส่วน ข้างหนึ่ง ครั้นแล้ว ได้ถามท่านพระอานนท์ว่า ดูก่อนอาวุโส เทพบุตร ชื่อปัญจาลจัณฑะได้กล่าวคำนี้ไว้ว่า

พระพุทธองค์ใดหลีกออกเร้น ทรงเป็น มุนีผู้ประเสริฐ ได้ตรัสรู้ฌานแล้ว พระพุทธองค์ นั้นเป็นผู้มีปัญญากว้างขวาง ได้ทรงรู้แล้วซึ่ง โอกาสอันไปแล้วในที่แคบ.

ดูก่อนอาวุโส พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสที่แคบเป็นไฉน ตรัส การบรรลุโอกาสในที่แคบเป็นไฉน.

ท่านพระอานนท์กล่าวว่า ดูก่อนอาวุโส พระผู้มีพระภาคเจ้า ตรัสกามคุณ ๕ ประการนี้ว่าเป็นที่แคบ ๕ ประการเป็นไฉน คือ รูปที่จะพึงรู้แจ้งด้วยจักษุอันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ เป็นที่รัก ยั่วยวน ชวนให้กำหนัด เสียงที่จะพึงรู้แจ้งด้วยหู ฯลฯ

พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย สัตตก-อัฏฐก-นวกนิบาต เล่ม ๔ - หน้า 886

กลิ่นที่จะพึงรู้แจ้งด้วยจมูก ฯลฯ รสที่จะพึงรู้แจ้งด้วยลิ้น ฯลฯ โผฏฐัพพะที่จะพึง รู้แจ้งด้วยกาย อันน่าปรารถนา น่าใคร่ น่าพอใจ เป็นที่รัก ยั่วยวน ชวนให้กำหนัด ดูก่อนอาวุโส พระผู้มีพระภาคเจ้า ตรัสกามคุณ ๕ ประการนี้แล ว่าเป็นที่แคบ.

ดูก่อนอาวุโส ภิกษุในธรรมวินัยนี้ สงัดจากกาม ฯลฯ บรรลุปฐมฌาน ฯลฯ ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อปฐมฌาน นั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในปฐมฌานนั้น วิตกวิจาร ยังไม่ดับไปในปฐมฌานนั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในปฐมฌานนี้.

อีกประการหนึ่ง ภิกษุ....บรรลุทุติยฌาน ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสการบรรลุ โอกาสในที่แคบ แม้เมื่อทุติยฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่า ที่สดับในทุติยฌานนั้น ปีติยังไม่ดับไปในทุติยฌานนี้ นี้ชื่อว่าที่แคบ ในทุติยฌานนี้.

อีกประการหนึ่ง ภิกษุ ฯลฯ บรรลุตติยฌาน... ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเหล่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสการบรรลุ โอกาสในที่แคบ แม้เมื่อทุติยฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่า ที่สดับในทุติยฌานนั้น อุเบกขาและสุขยังไม่ดับไปในตติยฌานนั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในตติยฌานนี้.

อีกประการหนึ่ง ภิกษุบรรลุจตุตถฌาน ฯลฯ ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสการบรรลุ โอกาสในที่แคบ แม้เมื่อจตุตถฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไร

พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย สัตตก-อัฏฐก-นวกนิบาต เล่ม ๔ - หน้า 887

ชื่อว่าที่แคบในจตตุถฌานนั้น รูปสัญญายังไม่ดับไปในจตุตถฌาน นั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในจตุตถฌานนี้.

อีกประการหนึ่ง ภิกษุ...บรรลุอากาสานัญจายตนฌาน... ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้า ตรัสการบรรลุโอกาสในที่สดับ เมื่ออากาสานัญจายตนฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในอากาสานัญจายตนฌาน อากาสานัญจายตนสัญญายังไม่ดับไปในอากาสานัญจายตนฌานนั้น นี้ชื่อว่า แคบในอากาสานัญจายตนฌานนี้.

อีกประการหนึ่ง ภิกษุ... บรรลุวิญญาณัญจายตนฌาน... ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัส การบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อวิญญาณัญจายตนฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในวิญญาณัญจายตนฌานนั้น วิญญาณัญจายตนสัญญา ยังไม่ดับไปในวิญญาณัญจายตนฌาน นั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในวิญญาสัญจายตนฌานนี้.

อีกประการหนึ่ง ภิกษุ... บรรลุอากิญจัญญายตนฌาน... ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้า ตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่ออากิญจัญญายตนฌานนั้น มีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะใรชื่อว่าที่แคบในอากิญจัญญายตนฌานนั้น อากิญจัญญายตนสัญญา ยังไม่ดับไปในอากิญจัญญายตนฌานนั้น นี้ชื่อว่าที่แคบในอากิญจัญญายตนฌานนี้.

อีกประการหนึ่ง ภิกษุ... บรรลุเนวสัญญานาสัญญายตนฌาน... ดูก่อนอาวุโส โดยปริยายนี้แม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระ-

พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย สัตตก-อัฏฐก-นวกนิบาต เล่ม ๔ - หน้า 888

ภาคเจ้าตรัสการบรรลุโอกาสในที่แคบ แม้เมื่อเนวสัญญานาสัญญายตนฌานนั้นมีอยู่ ที่แคบก็มีอยู่ อะไรชื่อว่าที่แคบในเนวสัญญานาสัญญายตนฌานนั้น เนวสัญญานาสัญญายตนสัญญายังไม่ดับ ไปในเนวสัญญานาสัญญายตนฌานนั้น นี้ชื่อว่าที่สดับในเนวสัญญานาสัญญายตนฌานนี้.

อีกประการหนึ่ง ภิกษุ... เพราะล่วงเนวสัญญานาสัญญายตนฌานโดยประการทั้งปวง บรรลุสัญญาเวทยิตนิโรธ และอาสวะ ทั้งหลายของเธอย่อมสิ้นไป เพราะเห็นด้วยปัญญา ดูก่อนอาวุโส โดยนิปปริยายแม้เพียงเท่านี้แล พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสการ บรรลุโอกาสในที่แคบ.

จบ ปัญจาลสูตรที่ ๑

ปัญจาลวรรควรรณาที่ ๕

อรรถกถาปัญจาลสูตรที่ ๑

ปัญจาลสูตรที่ ๕ ปัญจาลสูตรที่ ๑ มีวินิจฉัยดังต่อไปนี้.

บทว่า อุทายี ได้แก่ พระเถระชื่อกาฬุทายี. บทว่า อวิทา แปลว่า ได้รู้แล้ว. บทว่า ภูริเมธโส แปลว่ามีปัญญามาก บทว่า โย ฌานมนุพุชฺฌิ พุทฺโธ คือ พระพุทธเจ้า พระองค์ใดได้ตรัสรู้ฌาน. บทว่า ปฏิลีนนิสโภ ได้แก่ หลีกเร้นอยู่ผู้เดียว และเป็นผู้ประเสริฐ

พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย สัตตก-อัฏฐก-นวกนิบาต เล่ม ๔ - หน้า 889

สูงสุด. บทว่า มุนิ ได้แก่พระพุทธมุนี. บทว่า ปริยาเยน คือโดยเหตุ อันหนึ่ง. ปฐมฌาน ชื่อว่าบรรลุตามโอกาสโดยเพียงไม่มีความ คับแคบทางกามเท่านั้น ไม่ทั่วไปทั้งหมด. บทว่า ตตฺรปตฺถิ สมฺพาโธ ได้แก่ แม้เมื่อยังมีปฐมฌานนั้น ความคับแคบ คือความบีบคั้น ก็ยังมีอยู่นั่นเอง. บาลีว่า ตตฺถปตฺถิ ดังนี้ก็มี. บทว่า กิญฺจ ตตฺถ สมฺพาโธ ได้แก่ ก็ในฌานนั้น ชื่อว่าคับแคบอย่างไร. บทว่า อยเมตฺถ สมฺพาโธ ได้แก่ ความที่วิตกและวิจารยังไม่ดับไปนี้ ชื่อว่า เป็นความคับแคบ คือบีบคั้นอยู่เสมอ. พึงทราบเนื้อความ ในวาระทั้งหมดโดยอุบายนี้. บทว่า นิปฺปริยาเยน คือไม่ใช่โดย อาการเดียว อธิบายว่า โดยแท้จริงชื่อว่า ความสิ้นอาสวะ ชื่อว่า เป็นการบรรลุตามโอกาสเดียวด้วยประการทั้งปวง เพราะละ ความคับแคบทั้งหมดได้.

จบ อรรถกถาปัญจาลสูตรที่ ๑