๑. อรรถกถา สุตมยญาณุทเทส ว่าด้วยสุตมยญาณ

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 33

มหาวรรค

อรรถกถาญาณกถามาติกา

๑. อรรถกถาสุตมยญาณุทเทส

ว่าด้วย สุตมยญาณ

ในอุทเทสนั้นเบื้องแรก พึงทราบ โสต ศัพท์ ในคำนี้ว่า โสตาวธาเน ปญฺา สุตมเย าณํ มีประเภทแห่งอรรถเป็นอเนก. จริงอย่างนั้น โสต ศัพท์นั้นย่อมปรากฏ

ในอรรถว่า มังสโสตะ, โสตวิญญาณ, ญาณโสตะ, กระแสแห่งตัณหาเป็นต้น, สายธารแห่งกระแสน้ำ, อริยมรรค, และแม้ในความสืบต่อแห่งจิต.

ก็ โสต ศัพท์ นี้ ย่อมปรากฏในอรรถว่า มังสโสตะ ได้ในคำเป็นต้นว่า โสตายตนะ, โสตธาตุ และโสตินทรีย์. ^(๑)

ปรากฏในอรรถว่า โสตวิญญาณ ได้ในคำเป็นต้นว่า ได้ยิน เสียงด้วยโสตะ ^(๒)

๑. อภิ. วิ. ๓๕/ ๑๐๑. ๒. ม.มู. ๑๒/ ๑๔.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 34

ปรากฏในอรรถ ญาณโสตะ ได้ในคำเป็นต้นว่า ได้ยินเสียงด้วยโสตธาตุอันเป็นทิพย์ ^(๑)

ปรากฏในธรรมทั้ง ๕ มีตัณหาเป็นต้น ได้ในคำเป็นต้นว่า คำว่า กระแสเหล่าใดในโลก ความว่า กระแสเหล่านี้ใด เราบอกแล้ว กล่าวแล้ว แสดงแล้ว บัญญัติแล้ว แต่งตั้งแล้ว เปิดเผยแล้ว จำแนกแล้ว ทำให้ตื้นขึ้นแล้ว ประกาศแล้ว, นี้อย่างไร? คือ กระแสตัณหา, กระแสทิฏฐิ, กระแสกิเลส, กระแสทุจริต, กระแสอวิชชา ^(๒).

ปรากฏในอรรถว่า สายธารแห่งกระแสน้ำ ได้ในคำเป็นต้นว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ทอดพระเนตรเห็นแล้วแล ซึ่งท่อนไม้ท่อนใหญ่ถูกกระแสน้ำพัดไปในแม่น้ำคงคา ^(๓).

ปรากฏในอรรถว่า อริยมรรค ได้ในคำเป็นต้นว่า ดูก่อนอาวุโส คำนี้เป็นชื่อของอัฏฐังคิกมรรคอันประเสริฐ คือ โสตะ.

ปรากฏในอรรถว่า ความสืบต่อแห่งจิต ได้ในคำเป็นต้นว่า และย่อมรู้กระแสวิญญาณของบุรุษ ซึ่งขาดแล้วโดยส่วน ๒ คือ ทั้งที่ไม่ตั้งอยู่ในโลกนี้ ทั้งที่ไม่ตั้งอยู่ในปรโลก ^(๔).

๑. ที.ปา. ๑๑/๔๓๑. ๒. ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๖. ๓. สํ.สฬา. ๑๘/๓๒๕. ๔. ที.ปา. ๑๑/๗๙.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 35

ก็โสตศัพท์ในที่นี้ พึงหมายเอา มังสโสตะ.

ชื่อว่า โสตาวธาน เพราะอรรถว่า ทรงไว้ กำหนดไว้ ตั้งไว้ ด้วยโสตะนั้น เป็นเหตุ หรือเป็นเหตุให้สำเร็จ. ชื่อว่า โสตาวธาน นั้นอย่างไร? คือ สุตะ. ก็ธรรมชาติที่รู้แจ้ง กำหนดได้โดยครรลองแห่งโสตทวาร ชื่อว่า สุตะ ดุจในคำเป็นต้นว่า เป็นผู้สดับมาก เป็นผู้ทรงสุตะ เป็นผู้สั่งสมสุตะ ^(๑) , สุตะนั้น ในที่นี้ท่านกล่าวว่า โสตาวธาน. ปัญญาที่เป็นไปในสุตะกล่าวคือโสตาวธานนั้น ชื่อว่า โสตาวธาเน ปญฺา.

ก็ บทว่า ปญฺา ได้แก่ปัญญาโดยอรรถว่าเป็นเครื่องทำให้รู้ชัด กล่าวคือ เป็นเครื่องทำอรรถะนั้นๆ ให้ปรากฏ. อีกอย่างหนึ่ง ธรรมชาติใดย่อมรู้ธรรมทั้งหลายโดยประการนั้นๆ คือ โดยอนิจลักษณะเป็นต้น ฉะนั้น ธรรมชาตินั้น จึงชื่อว่า ปัญญา.

พึงทราบ สุต ศัพท์ ทั้งที่มีอุปสรรคและไม่มีอุปสรรคในคำนี้ว่า สุตมเย าณํ ดังนี้ ก่อน

สุตศัพท์ ย่อมปรากฏในอรรถว่า ไป, ปรากฏ, กำหนัด, ประกอบเนืองๆ , สั่งสม, สัททารมณ์, รู้ได้ตามครรลองแห่งโสตทวาร.

๑. ม.มุ. ๑๒/๓๗๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 36

จริงอย่างนั้น สุตศัพท์ มีอรรถว่า ไป ได้ในคำเป็นต้นว่า เสนาย ปสุโต เสนาเคลื่อนไป.

สุตศัพท์ มีอรรถว่า มีธรรมอันปรากฏแล้ว ได้ในคำเป็นต้นว่า สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต มีธรรมอันสดับแล้วเห็นอยู่. ^(๑)

สุตศัพท์ มีอรรถว่า กำหนัดและไม่กำหนัด ได้ในคำเป็นต้นว่า อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส๒ ภิกษุณีกำหนัดยินดีแล้วต่อบุรุษบุคคลผู้ไม่กำหนัดยินดีแล้ว.

สุตศัพท์ มีอรรถว่า ประกอบเนืองๆ ได้ในคำเป็นต้นว่า เย ฌานปสุตา ธีรา ^(๓) กุลบุตรเหล่าใดประกอบเนืองๆ ในฌาน กุลบุตรเหล่านั้นชื่อว่า นักปราชญ์.

สุตศัพท์ มีอรรถว่า สั่งสมได้ในคำเป็นต้นว่า ตุมฺเหหิ ปุญฺํ ปสุตํ อนปฺปกํ ^(๔) บุญมิใช่น้อยอันท่านทั้งหลายสั่งสมไว้แล้ว.

สุตศัพท์ มีอรรถว่า สัททารมณ์ ได้ในคำเป็นต้นว่า ทิฏฺํ สุตฺ มุตํ วิญฺาตํ ^(๕) รูปอันเราเห็นแล้ว เสียงอันเราได้ยินแล้ว หมวด ๓ แห่ง อารมณ์อันเราทราบแล้ว อารมณ์ที่รู้แจ้งแล้ว.

๑. ขุ.อุ. ๒๕/๕๑. ๒. วิ.ภิกฺขุนี. ๓/๑. ๓. ขุ.ธ. ๒๕/๒๔. ๔. ขุ.ขุ. ๒๕/๘. ๕. ม.ม. ๑๒/๒๘๑.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 37

สุตศัพท์ มีอรรถว่า ทรงไว้ซึ่งสัททารมณ์อันตนรู้แล้วโดยครรลองแห่งโสตทวาร ได้ในคำเป็นต้นว่า พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย ^(๑) เป็นผู้สดับมาก เป็นผู้ทรงสุตะ เป็นผู้สั่งสมสุตะ. แต่ ในที่นี้ สุตะศัพท์มีอรรถว่า อันตนรู้แล้ว, เข้าไปทรงไว้แล้วโดย ครรลองแห่งโสตทวาร.

บทว่า สุตมเย าณํ ความว่า ปัญญานี้ได้ปรารภพระสัทธรรม คือ สุตะนี้ที่รู้แล้ว ทรงจำไว้ได้แล้ว กระทำให้เป็นอารมณ์ เป็นไปแล้วในครั้งแรกและครั้งต่อๆ มา, ปัญญาญาณนั้นย่อมเป็นอันท่านกล่าวแล้วว่า สุตมเย าณํ ญาณอันสำเร็จแล้วด้วยการฟัง, อธิบายว่า สุตมยํ าณํ นั่นเอง. ก็คำว่า สุตมเย นี้ เป็นปัจจัตตวัจนะ, ปัจจัตตวัจนะ ในคำเป็นต้นว่า น เหวํ วตฺตพฺเพ ไม่พึงกล่าวอย่างนั้น, วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค พุ่มไม้ในไพร มียอดคือดอกบานสะพรั่ง, นตฺถิ อตฺตกาเร การกระทำของตนไม่มี, นตฺถิ ปรกาเร การกระทำของคนอื่นไม่มี, นตฺถิ ปุริสกาเร การกระทำของบุรุษไม่มี ดังนี้ ฉันใด แม้ในที่นี้ บทว่า สุตมเย ก็พึงเข้าใจ ฉันนั้น. เพราะเหตุนั้น ท่านจึงกล่าวคำว่า สุตมยํ าณนฺติ อตฺโถ อธิบายว่า ญาณอันสำเร็จแล้วด้วยการฟัง ดังนี้.

๑. ม.มู. ๑๒/๓๗๖.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 38

อีกอย่างหนึ่ง หมวดธรรมมีผัสสะเป็นต้น อันสำเร็จแล้วด้วยการฟัง จึงชื่อว่า สุตมยะ, ญาณเป็นไปในหมวดแห่งธรรมที่ชื่อว่า สุตมยะนั้น คือสัมปยุต กับด้วยสุตมยะนั้น ชื่อว่า สุตมเย าณํ. ญาณนั้นนั่นแล ท่านกล่าวว่า ปัญญา เพราะไม่กำหนดก็เพื่อจะอธิบายโดยปริยาย ภายหลังจึงกล่าวกำหนดว่า ญาณ ท่านสาธุชนพึงทราบ ตามที่กล่าวมานี้.

ก็ชื่อว่า ญาณ มีการแทงตลอดสภาวะเป็นลักษณะ หรือมีการแทงตลอดอย่างไม่ผิดพลาดเป็นลักษณะ เหมือนการยิงลูกศรอันนายขมังธนูผู้ชาญฉลาดยิงไปแล้วฉะนั้น.

มีการส่องซึ่งอารมณ์เป็นรส เหมือนดวงประทีปส่องสว่างฉะนั้น.

มีความไม่หลงเป็นปัจจุปัฏฐาน เหมือนพรานป่าบอกทางแก่คนหลงทางฉะนั้น.

มีสมาธิเป็นปทัฏฐาน ตามพระบาลีว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุมีใจตั้งมั่นแล้ว ย่อมรู้ตามความเป็นจริง. ^(๑)

ก็ในลักษณะเป็นต้น พึงทราบว่า สภาวะก็ดี สามัญญะก็ดี ชื่อว่า ลักษณะ, กิจก็ดี สมบัติก็ดี ชื่อว่า รส, อาการที่ปรากฏก็ดี ผลก็ดี ชื่อว่า ปัจจุปัฏฐาน, เหตุใกล้ ชื่อว่า ปทัฏฐาน ดังนี้.

๑. สํ. สฬา. ๑๘/๑๔๗.