อัตถสันทัสนญาณนิทเทส

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 916

อัตถสันทัสนญาณนิทเทส

[๒๓๙] ปัญญาในการประกาศธรรมต่างๆ เป็นอัตถสันทัสนญาณอย่างไร?

ขันธ์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘ กุศลธรรม อกุศลธรรม อัพยากตธรรม กามาวจรธรรม รูปาวจรธรรม อรูปาวจรธรรม โลกุตรธรรม ชื่อว่าธรรมต่างๆ.

[๒๔๐] คำว่า ปกาสนตา - การประกาศ ความว่า ปัญญาย่อมประกาศรูป โดยความเป็นของไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 917

ประกาศเวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ จักษุ ฯลฯ... ชราและมรณะ โดยความเป็นของไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา.

[๒๔๑] คำว่า อตฺถสนฺทสฺสเน - ในการเห็นชัดซึ่งอรรถธรรม ความว่า พระโยคาวจร เมื่อละกามฉันทะ ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งเนกขัมมะ เมื่อละพยาบาท ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งความไม่พยาบาท เมื่อละถีนมิทธะ ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งอาโลกสัญญา เมื่อละอุทธัจจะ ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งความไม่ฟุ้งซ่าน เมื่อละวิจิกิจฉา ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งการกำหนดธรรม เมื่อละอวิชชา ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่ง ญาณ เมื่อละอรติ ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งความปราโมทย์ เมื่อละนิวรณ์ ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งปฐมฌาน ฯลฯ เมื่อละกิเลสทั้งปวง ย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งอรหัตตมรรค.

ชื่อว่าญาณ เพราะอรรถว่ารู้ธรรมนั้น ชื่อว่าปัญญา เพราะอรรถว่ารู้ชัด เพราะเหตุนั้นท่านจึงกล่าวว่า ปัญญาในการประกาศธรรมต่างๆ เป็นอัตถสันทัสนญาณ.

๓๙. อรรถกถาอัตถสันทัสนญาณนิทเทส

๒๓๙ - ๒๔๑] พึงทราบวินิจฉัยในอัตถสันทัสนญาณนิทเทส ดังต่อไปนี้.

บทมีอาทิว่า ปญฺจกฺขนฺธา มีอรรถดังได้กล่าวแล้ว.

พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๑ - หน้า 918

บทว่า ปกาเสติ - ย่อมประกาศ คือ ทำให้ปรากฏ. อธิบายว่า ยังการเห็นด้วยญาณจักษุให้สมบูรณ์แก่ผู้ฟัง.

บทว่า นานาธมฺมา - ธรรมต่างๆ ท่านกล่าวถึงธรรมทั้งปวงที่เป็นโลกิยะและโลกุตระ. หากถามว่า เพราะเหตุไรท่านจึงกล่าวธรรมเป็นโลกิยะเท่านั้นในนิทเทสแห่งการประกาศ. ตอบว่า ท่านไม่กล่าวถึงธรรมเป็นโลกุตระ เพราะปรารภการประกาศด้วยความเป็นของไม่เที่ยงเป็นต้น และเพราะธรรมเป็นโลกุตระยังไม่เข้าถึงการพิจารณา. แต่ท่านกล่าวถึงการประกาศด้วยการประกาศเท่านั้น โดยอาการที่ควรประกาศธรรมเหล่านั้น เพราะท่านสงเคราะห์ธรรมเหล่านั้น ด้วยการชี้แจงธรรมต่างๆ และด้วยการชี้แจงการเห็นชัดอรรถ.

บทว่า ปชหนฺโต - เมื่อละ คือ ให้ผู้ฟังละ.

บทว่า สนฺทสฺเสติ - ย่อมเห็นชัด คือ แสดงแก่ผู้ฟังโดยชอบ. แต่อาจารย์บางพวกกล่าวโดยนัยมีอาทิว่า พระโยคาวจรย่อมเห็นชัดซึ่งอรรถแห่งเนกขัมมะ เพราะละกามฉันทะได้แล้ว. พึงทราบว่า ท่านกล่าวนัยนี้ เพื่อแสดงว่า เมื่อผู้ฟังธรรมอันตรงเหล่านั้นนั่นเทียว ทำการละโทสะ และได้เฉพาะแล้วซึ่งคุณ เทศนาญาณย่อมถึงชั้นยอด.

จบ อรรถกถาอัตถสันทัสนญาณนิทเทส