สนทนาธรรมไทย-ฮินดี ออรังคาบัด ๑๑ ธ.ค. ๖๖ บ่าย

- ได้ยินไม่ใช่เสียง คำถามที่ต้องการคำตอบคือ ต่างกันอย่างไร (รู้ว่าต่างกันแต่ตอบไม่ได้ว่าต่างกันอย่างไร) รู้จัก ”รูป“ ไม่ใช่หรือ (เสียงเป็นรูป ได้ยินไม่เป็นรูปแต่เป็นนาม) ได้ยินแล้วก็ตอบได้ว่าเสียงเป็นรูปแต่ ”รูป“ คืออะไร (รูปเป็นสิ่งที่มีจริง) สิ่งที่มีจริงมีมาก สิ่งที่มีจริงอะไรเป็นรูป อะไรไม่ใช่รูป

- สิ่งที่มีจริงทั้งหมดทุกอย่างพระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสรู้ความจริงแต่ละหนึ่งๆ ซึ่งไม่เหมือนกัน พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดงพระธรรม ๔๕ พรรษาแต่ถ้าไม่เข้าใจเดี๋ยวนี้จะไม่รู้เลยว่า เป็นคำสอนของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าเพียงเริ่มต้น

- สิ่งที่มีจริงๆ ทุกวันเปลี่ยนไม่ได้ ต้องเห็น เมื่อวานก็เห็น วันนี้ก็เห็น ต่อไปก็เห็นก็ได้ยินแต่ไม่รู้ว่าอะไร พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดงความจริงทุกอย่างตั้งแต่เกิดจนตายให้เริ่มเข้าใจในความเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ถ้ามีเห็น พระองค์ไม่ตรัสเรื่องเห็น พระองค์จะเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าไหม

- เพราะฉะนั้นพระองค์ตรัสเริ่มต้นว่า สิ่งที่มีจริงๆ ทุกอย่างมีจริงๆ เปลี่ยนไม่ได้เป็น ”ธรรม“ เห็นมีจริง ได้ยินมีจริง เสียงมีจริง เพราะฉะนั้นได้ยินเป็นได้ยินใช่ไหม เสียงเป็นเสียงใช่ไหม? เสียงเป็นได้ยินไม่ได้ ได้ยินเป็นสียงไม่ได้ ได้ยินเป็นคนหรือเปล่า (ไม่) ถูกต้องเก่งมาก

- ได้ยินเป็นนกหรือเปล่า (ไม่) ได้ยินเป็นงูหรือเปล่า (ไม่) เอารูปร่างกายออกหมดมีแต่ได้ยิน ได้ยินเป็นได้ยิน ได้ยินเป็นอะไรไม่ได้นอกจากได้ยิน เพราะฉะนั้นได้ยินเป็นธรรมเป็นสัจจธรรม

- เดี๋ยวนี้ “เรา” ได้ยินหรือเปล่า ถ้าไม่ได้ยินจะไม่มี “เราได้ยิน” ใช่ไหม ได้ยินเกิดแล้วดับแล้ว “เรา” อยู่ไหน นี่คือ “สัจจธรรม” สัจจะเป็นความจริงเปลี่ยนไม่ได้ ทุกคำของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าเป็น “สัจจธรรม”

- ได้ยินเกิดแล้วดับเป็นเราหรือเปล่า (ไม่เป็น) เพราะฉะนั้นเดี๋ยวนี้เราได้ยินหรือเปล่า (ไม่) ได้ยินเกิดแล้วดับเป็นสัจจธรรม เดี๋ยวนี้ที่ได้ยินเกิด ได้ยินดับไหมเดี๋ยวนี้

- พระพุทธเจ้าตรัสรู้การเกิดดับของทุกอย่างเดี๋ยวนี้ เราฟังแต่เดี๋ยวนี้สภาพธรรมเกิดดับยังไม่ประจักษ์แจ้ง เริ่มรู้ว่าพระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสรู้อะไรและเราไม่รู้อะไร เมื่อพระองค์ทรงแสดงธรรมความจริงมีผู้ฟังที่สามารถรู้จริงอย่างพระองค์ ท่านพระสารีบุตรรู้ความจริงเป็นพระอรหันต์แต่ไม่ใช่พระสัมมาสัมพุทธเจ้า เพราะฉะนั้นพระองค์รู้ว่า สิ่งที่มีจริงๆ สามารถรู้ได้ถึงได้ เช่น พระสารีบุตรก็รู้ได้

- เพราะฉะนั้นพระองค์ทรงแสดงหนทางทางที่จะให้ประจักษ์การเกิดดับของธรรมที่มีเดี๋ยวนี้ด้วย เพราะฉะนั้นธรรมที่กำลังเกิดดับเดี๋ยวนี้ไม่มีใครรู้จึงเป็นธรรมที่ลึกซึ้ง แต่ถ้าพระองค์ตรัสรู้แล้วไม่แสดงหนทางที่จะให้คนอื่นรู้ด้วยก็ไม่ใช่พระสัมมาสัมพุทธเจ้า เพราะฉะนั้นเมื่อพระองค์ตรัสรู้แล้วรู้ว่าคนอื่นยังไม่รู้แต่รู้ได้เมื่อมีความเข้าใจถูกต้องขึ้นทีละเล็กทีละน้อย

- เพราะฉะนั้นต้องเริ่มฟังตั้งแต่คำแรก “ธรรม” คือสิ่งที่มีจริงๆ ถ้าพระสัมมาสัมพุทธเจ้าไม่ทรงแสดงให้รู้ความจริงของสิ่งที่มีจริงเดี๋ยวนี้ มีประโยชน์ไหม

- เพราะฉะนั้นประโยชน์สูงสุดซึ่งเป็นคุณของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าคือ กล่าวคำจริงให้คนอื่นเริ่มเข้าใจจนสามารถที่จะรู้ความจริงนั้นได้

เพราะฉะนั้นจึงมี “อริยสัจจธรรม ๔” อริยสัจจะที่ ๑ ขณะนี้ทุกสิ่งที่เกิดดับเป็นธรรมไม่ใช่งู ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่คน ไม่ใช่เทพ แต่เห็นเป็นเห็น ได้ยินเป็นได้ยิน คิดเป็นคิด จำเป็นจำ

- พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดงความจริงทุกขณะตั้งแต่ตื่นจนหลับแต่ไม่เคยรู้เลย ค่อยๆ รู้ความจริงว่า ขณะนั้นคืออะไร ฟังแล้วถ้าไม่คิดเลยก็เข้าใจแค่ฟัง แต่ถ้าฟังแล้วคิดขึ้นอีกไตร่ตรองอีกละเอียดขึ้นอีกจะเข้าใจขึ้นอีก

- เพราะฉะนั้นเดี๋ยวนี้มีอะไร ถ้ายังไม่ได้คิดก็จะบอกให้ เพราะฉะนั้นจะให้บอกหรือจะคิดเอง เดี๋ยวนี้มีอะไรจะคิดเองหรือจะให้ดิฉันบอก จะคิดเองหรือจะให้ดิฉันบอก จะคิดเองก็เป็นธรรม จะให้บอกก็เป็นธรรม ถูกไหม เพราะฉะนั้นเดี๋ยวนี้ตอบได้แล้วว่า เดี๋ยวนี้มีอะไร (เดี๋ยวนี้มีเรานั่งฟังอาจารย์ เดี๋ยวนี้มีธรรม เดี๋ยวนี้มีคิด)

- เพราะฉะนั้นเดี๋ยวนี้ทุกอย่างจริงใช่ไหม เพราะฉะนั้นจะไม่รู้เลยว่า ทุกอย่างที่จริงเป็นธรรมจึงจะเป็นการเข้าใจมั่นคงว่า สิ่งที่มีจริงทั้งหมดจะคิดเองหรือจะฟังคนอื่นตอบก็จริง เป็นธรรมแต่ละ ๑ เพราะฉะนั้นอะไรจริง (ที่เราคิดอยู่ตลอด คิดอย่างนี้ตอนนี้ คิดอย่างนั้นตอนนั้นเพราะมันเกิดนี่เป็นธรรม) เวลาไม่คิด “จริง” ไหม (จริง) เพราะฉะนั้นทุกอย่างที่มีจริงๆ เป็นธรรมแต่ไม่รู้ “ความจริง” ของธรรม

- เพราะฉะนั้นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสว่า ควรรู้ความจริงยิ่งขึ้นของสิ่งที่มีจริง มิฉะนั้นแล้วก็จะไม่รู้อะไรเลย ไม่รู้จักพระสัมมาสัมพุทธเจ้า

- ตอนนี้เรารู้คำหนึ่งแล้ว “ธรรม” สงสัยอะไรคำนี้ไหม เริ่มรู้ความจริงว่า เราฟังอะไร เราฟังธรรมคือสิ่งที่มีจริงเพื่ออะไร ฟังเพื่อรู้ความจริงของสิ่งที่มีจริง ถ้าฟังแล้วไม่รู้ ไม่เข้าใจความจริงจะเป็นประโยชน์ไหม

- เพราะฉะนั้นประโยชน์อยู่ที่ว่า เรารู้ความจริงของสิ่งที่มีจริงซึ่งไม่เคยรู้มาเลย ความจริงคือ สิ่งที่มีจริงๆ เดี๋ยวนี้ต้องเกิด ไม่เกิดไม่มี มีสิ่่งที่มีจริงเกิดแล้วปรากฏว่ามีจริงๆ แต่ไม่รู้ความจริงว่า สิ่งที่เกิดไม่มีใครทำให้เกิดแต่มีสิ่งที่อาศัยกันและกันเกิดขึ้น ไม่ให้เกิดไม่ได้

- เห็นเดี๋ยวนี้เกิดแล้ว ไม่ให้เห็นเกิดได้ไหม เห็นเกิดแล้วดับ ไม่ให้เห็นที่เกิดแล้วดับได้ไหม ก่อนเห็นจะมีเราเห็นไหม แต่ว่าเห็นไม่ใช่เรา เห็นเป็นธรรม ทุกอย่างที่มีจริงเป็นธรรมไม่ให้เกิดไม่ได้ เมื่อมีเหตุปัจจัยต้องเกิด เกิดแล้วไม่ให้ดับไม่ได้ เกิดแล้วต้องดับ เพราะฉะนั้นเห็นเป็นเห็น ไม่ใช่เรา เห็นเป็นอนัตตา ไม่ใช่อัตตา

- ได้ยินเดี๋ยวนี้เกิดแล้ว ไม่ใช่เราได้ยิน แต่ได้ยินเกิดขึ้นได้ยินเสียง ได้ยินเสียงแล้วดับ สิ่งที่เกิดแล้วดับไม่กลับมาอีกเลยในสังสารวัฏฏ์ เห็นเดี๋ยวนี้ดับไม่ใช่เห็นขณะนี้ เห็นกับได้ยินเกิดพร้อมกันได้ไหม (ไม่ได้) เพราะฉะนั้นธรรมปรากฏทีละ ๑

- ความจริงที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงตรัสรู้คือ ขณะที่เห็นมีแต่เห็นกับสิ่งที่ปรากฏเท่านั้น เพราะฉะนั้นเห็นเป็นธรรมที่เกิดขึ้นรู้ว่าสิ่งที่กำลังปรากฏเดี๋ยวนี้เป็นอย่างนี้ ได้ยินเกิดขึ้นได้ยินเสียงนี้เท่านั้นไม่ใช่เสียงอื่น ทุกอย่างเกิดแล้วก็ดับ เกิดแล้วก็ดับตั้งแต่เกิดจนถึงขณะที่ตาย เป็นธรรมทั้งหมดไม่ใช่เรา ไม่ใช่ของเรา เพราะฉะนั้นถ้ารู้จักธรรม รู้จักพระสัมมาสัมพุทธเจ้า

- ถ้าพระสัมมาสัมพุทธเจ้าเสด็จบิณฑบาตไม่ตรัสคำอะไรเลยทั้งสิ้น ใครจะรู้ว่าพระองค์เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า แต่พระองค์ตรัสว่า สิ่งที่มีจริงเกิดแล้วดับ ถ้าพระองค์ไม่ประจักษ์การเกิดดับซึ่งเป็นการตรัสรู้จะไม่มีคำที่แสดงความจริงให้เรารู้ว่า ขณะนี้สามารถรู้ความจริงนี้ได้ เพราะฉะนั้นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดงความจริงตามลำดับให้รู้ว่า สิ่งที่มีจริงตั้งแต่เกิดเกิดแล้วดับทันที

- ขณะนี้พูดถึงเห็น เห็นเกิดดับหรือเปล่า แต่ยังไม่ประจักษ์แจ้ง เพราะฉะนั้นขณะนี้ยังไม่ใช่อริยสัจธรรม เป็นธรรม เป็นสัจจธรรม แต่ยังไม่ใช่อริยสัจจะ ต้องเป็นผู้ที่เข้าใจว่า ขณะนี้กำลังฟังและเข้าใจธรรมแต่ยังไม่ประจักษ์การเกิดดับของธรรม เพราะฉะนั้น “หนทาง” ที่จะรู้อริยสัจจะเป็น อริยสัจจะที่ ๔ ในอริยสัจจ์ ๔ พระองค์ไม่ได้แสดงว่า ธรรมเกิดดับแล้วไม่บอกหนทางที่จะประจักษ์แต่พระองค์ทรงแสดงอริยสัจจะที่ ๑ อริยสัจจะที่ ๒ อริยสัจจะที่ ๓ ให้มีความเข้าใจจริงๆ และอริยสัจจะที่ ๔ ว่าคือ ความเข้าใจเดี๋ยวนี้

- ขณะนี้กำลังฟังเพื่อรู้ว่า หนทางที่จะประจักษ์สิ่งที่กำลังเกิดดับเดี๋ยวนี้คืออย่างไร เพราะฉะนั้นเราเพียงเริ่มต้นมีความเข้าใจว่า สิ่งที่มีจริงมีลักษณะที่เป็นจริงแต่ละ ๑

- ถ้าโกรธไม่เกิด จะรู้ไหมว่า “โกรธ” มีจริงๆ ถ้าเห็นไม่เกิด จะรู้ไหมว่า “เห็น” มีจริงๆ เพราะฉะนั้นเมื่อ “เห็น” มีจริงจึงต้องรู้ “ความจริงของเห็น” ไม่ใช่รู้ความจริงของอย่างอื่น ถ้า “ได้ยิน” ไม่เกิด จะรู้ “ความจริง” ของได้ยินที่เกิดแล้วดับได้ไหม แต่ขณะที่ไม่รู้ต่างกับขณะที่รู้ใช่ไหม เพราะฉะนั้น “ไม่รู้” คือ “อวิชชา”

- “อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขารา” เพราะไม่รู้จึงติดข้อง คิดว่าสิ่งที่ปรากฏเป็น ”เรา“ หรือเป็น ”ของเรา“ เพราะฉะนั้นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดง ”เหตุ” ให้เกิดชาตินี้มาจากไหน

- ถ้ารู้ว่า สิ่งที่เกิดเกิดเพราะเหตุปัจจัยเกิดแล้วดับ ไม่มีใครเลย เป็นอย่างนี้จะยังยินดีที่มีการเกิดดับต่อไปไหม เห็นเกิดดับรู้ยากไหม (รู้ยาก) ถ้าไม่รู้ว่าเห็นคืออะไร สามารถจะรู้ว่าเห็นเกิดดับได้ไหม

- อริยสัจจธรรมมี ๓ รอบ อริยสัจจะมี ๔ ต้องรอบรู้ในอริยสัจธรรมทั้ง ๔ เป็นรอบที่หนึ่ง เพราะฉะนั้นถ้าไม่รู้ธรรมก็ไม่รู้อริยสัจจะที่ ๑

- ถ้าไม่มีอะไรปรากฏเลยสักอย่างเดียวจะมี “โลก” ไหม เพราะฉะนั้น “โลก” คือทุกอย่างที่เกิดแล้วดับ “โลกุตตร” คือพ้นจากโลก คือพ้นจากการเกิดดับอีกต่อไป เพราะฉะนั้นไม่ประมาทในการฟังแต่ละคำและรู้ทุกคำเป็นธรรมไม่มีเรา และเริ่มรู้ธรรมทั้งหมดมากมายแต่ต่างกันเป็น ๒ ประเภท ธรรม ๑ เกิดแต่ไม่สามารถจะรู้อะไรได้ เกิดเป็นแข็ง เกิดเป็นกลิ่นต่างๆ เกิดเป็นรสต่างๆ ไม่รู้อะไรเป็น “รูปธรรม”

- เดี๋ยวนี้ตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร เราไม่ได้พูดถึงสิ่งที่ไม่มี เราพูดถึงสิ่งที่มีเพื่อมีความเข้าใจขึ้นว่า สิ่งที่มีเป็นอะไร สิ่งที่มีมีจริงๆ ไม่พูดก็มีแต่เราพูดถึง “ความจริง” ของสิ่งที่มีจริงๆ เป็นธรรมเป็นสิ่งที่มีจริง เราไ่พูดเรื่องอื่น เรารู้จักธรรม เราจะฟังธรรม เราจะเข้าใจธรรมคือ ธรรมที่มีจริงๆ เดี๋ยวนี้

- ทุกคำที่พูดถึงสิ่งที่มีจริงตามความเป็นจริงเป็นคำของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า เพราะฉะนั้นก่อนฟังไม่เคยคิดเลยว่า สิ่งที่มีจริงเดี๋ยวนี้เกิดจริงๆ มีจริงๆ แล้วก็ดับไปจริงๆ เพราะฉะนั้นพูดคำว่า “อริยสัจธรรม” หมายความว่า ความจริงนี้เป็นความจริงที่ประเสริฐที่เปลี่ยนไม่ได้และสามารถรู้ได้จริงๆ

- ขณะนี้เรากำลังฟังเรื่องอริยสัจจะที่ ๑ และอริยสัจจะที่ ๔ เพื่อรู้อริยสัจจะที่ ๒ และอริยสัจจะที่ ๓ รอบที่ ๑ เพราะฉะนั้นถ้าเราไม่ละเอียดเราไม่รู้ว่า เราฟังอะไรเพื่ออะไรแต่พอได้ยินคำว่า พระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงตรัสรู้ธรรมคือสิ่งที่มีจริง ถ้าเราไม่ฟังเราไม่สามารถจะรู้ได้ว่า ความจริงถึงที่สุดคือ เดี๋ยวนี้สิ่งที่ปรากฏปรากฏได้ที่ละหนึ่งและใครรู้บ้างว่า เราเพิ่งเริ่มต้นพูดถึงสิ่งที่มีจริงเพียง ๑ อย่าง

- เราพูดถึง “รูปธรรม” ไม่ใช่ชื่อว่า “รูป” ไม่ใช่ชื่อว่า “ธรรม” แต่สิ่งนั้นเป็น “รูปธรรม” เพราะเป็นสิ่งที่มีจริง เกิดจริง แต่ไม่สามารถจะรู้อะไรได้ เราพูดคำว่า “รูปธรรม” หมายความว่าอะไร ไม่ใช่เป็นชื่อแต่สิ่งที่มีจริงเป็นธรรมที่เป็นธรรมประเภทหนึ่งคือ “รูปธรรม“ เพราะฉะนั้นรูปธรรมคืออะไร คนที่เข้ามาฟังเริ่มรู้ว่า รูปธรรมคืออะไรใช่ไหมหรือว่าไม่รู้ ถ้าไม่สนทนากันก็ไม่รู้ว่าคนที่ฟังแล้วเข้าใจระดับไหน

- เพราะฉะนั้นฟังคำถาม ตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร มีอะไรหรือไม่มีอะไรเลย (มี) มีใช่ไหมแล้วมีอะไร (รู้ว่ามีส่วนประกอบต่างๆ มีหลายอย่างเป็นเท้า เป็นหัว เป็นท้อง ฯลฯ ) แล้วอะไรเป็นธรรม (ที่มีชีวิตอยู่ในตัวนี้คือธรรม)

- ฟัง ตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร มีหรือไม่มี (ไม่เข้าใจ) ตรงนี้มีไหม (ท่านอาจารย์ชี้ที่หน้าผาก) เป็นธรรมหรือเปล่า เพราะฉะนั้นไม่ต้องไปหาธรรมที่ไหนเลย มีธรรมไม่เคยขาดธรรมเลย เพราะฉะนั้นเพียงฟังคำธรรม ชื่อธรรม อะไรเป็นธรรมไม่พอ ต้องธรรมจริงๆ อยู่ไหน

- เพราะฉะนั้นการฟังต้องคิดต้องมั่นคง ธรรมมีจริงๆ และต้องรู้ว่าสิ่งที่มีจริงเหมือนกันหรือเปล่าหรือต่างกัน เพราะฉะนั้นตอบได้แล้วใช่ไหมตั้งแต่ศีรษะจรดเท้าธรรมอะไร (เป็นรูปธรรม)

- รูปมีหลายรูปใช่ไหม เพราะฉะนั้นตอบว่ารูปธรรมอะไร รูปธรรมมีหลายๆ รูปไม่เหมือนกันเพราะฉะนั้นรูปธรรมตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ารูปอะไร ทำไมรู้ว่าเป็นรูปธรรม นั่งเฉยๆ รู้ว่าเป็นรูปธรรมไหม เพราะฉะนั้นจะรู้ว่าเป็นรูปธรรมต้องมี ”ลักษณะ“ ว่าเป็นรูปธรรมอะไร

- มีตาเห็น มีหูได้ยิน มีจมูกได้กลิ่น มีลิ้นลิ้มรส มีกายกระทบสัมผัส เพราะฉะนั้นนั่งเฉยๆ ตั้งแต่ศีรษะจรดเท้าเป็นรูปธรรมอะไร กำลังมีแต่ไม่รู้ เริ่มรู้ไหมว่า ”ธรรมลึกซึ้ง“ คืออย่างนี้เพราะฉะนั้นลึกซึ้งมากจนตอบไม่ได้

- นั่งเฉยๆ รู้ว่ามีแต่คิดเพราะฉะนั้นนั่งเฉยๆ มีเห็นไหม (นั่งเฉยๆ มีเห็น) ตรงนี้ (ท่านอาจารย์ชี้ที่หน้าผากของท่าน) เห็นไหม (เห็น) เห็นอะไร (รูปธรรม) ทำไมบอกว่าเป็นรูป (เพราะว่าเห็น) เห็นรูปอะไร (ไม่ทราบ) ไม่ว่าเห็นเกิดขึ้นเห็นอะไรไม่ได้นอกจากสีสันวรรณะต่างๆ เพราะฉะนั้นธรรมอยู่ไหน (ที่เห็นอยู่) เพราะฉะนั้นธรรมที่เห็นเป็นธรรมหรือเปล่า (เป็น) เป็นธรรมอะไร

- ถ้าเราไม่คิดจริงๆ เราจะคิดว่าเราเหมือนเข้าใจแต่จะรู้ว่าเข้าใจไหมเวลาที่มีคำถาม จากคำเดียวที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสแล้วเข้าใจ เริ่มเข้าใจคำอื่นๆ ด้วยเช่นถามว่า ที่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร ความรู้จะเพิ่มขึ้นๆ ทีละเล็กทีละน้อยเมื่อเริ่มรู้ว่าตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร มิฉะนั้นเหมือนเข้าใจธรรม รูปธรรม แต่ตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร จะได้รู้จริงๆ ว่าธรรมอยู่ไหน จะเข้าใจธรรมไม่ใช่ชื่อ ไม่ใช่เรื่องแต่เมื่อรู้ว่าธรรมอยู่ไหน

- ถ้าไม่รู้ว่าธรรมอยู่ไหนจะรู้จักธรรมไหม เพราะฉะนั้นประมาทธรรมไม่ได้เลยสักคำเดียว เพราะฉะนั้นถ้าเริ่มรู้ว่าธรรมอยู่ไหนจะรู้จักธรรมขึ้น ถ้าเพียงฟังรู้ว่า ทุกอย่างเป็นธรรมเพราะฉะนั้นอะไรที่มีอยู่ไหนๆ ก็เป็นธรรม ไม่พอ เพราะฉะนั้นถามว่า ตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร ที่ถามซ้ำๆ บ่อยๆ ทุกครั้งเพื่อให้ไม่ลืมและค่อยๆ รู้จักธรรม เพราะฉะนั้นไม่ใช่เพียงแค่รู้ว่า ธรรมอยู่นี่แต่ต้องรู้ว่าธรรมอะไรเพราะธรรมมีมากมายหลายอย่างแต่ละหนึ่งๆ ไม่ใช่ธรรมอย่างเดียวกัน ถ้าเข้าใจธรรมจริงๆ ใครถามอะไรก็ตอบได้

- เพราะฉะนั้นถามว่า ตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร เป็นการเริ่มต้นที่จะรู้จัก “ธรรม” ที่ตรง “ธรรม” เพราะต้องคิดแล้วตอบ ตั้งแต่ศีรษะจรดเท้ามีอะไร (ยากมากที่จะตอบ) อยู่ตรงนี้ไม่ใช่ถามที่อื่น อะไรใกล้ที่สุด ตรงไหนใกล้ที่สุด รู้อะไรได้เดี๋ยวนี้ รู้ใจได้ไหมหรือรู้อะไรได้

- เริ่มใหม่ คำที่ได้ฟังแล้วถ้าเข้าใจจริงๆ ก็ต้องตอบได้ อะไรใกล้ที่สุด ถ้าตอบว่าอะไรหมายความว่ารู้จักสิ่งนั้นจึงตอบได้ จะได้ไม่ลืมสิ่งที่ฟังแล้วและจะได้เข้าใจขึ้นทุกครั้งที่มีคำถาม เพราะฉะนั้นอะไรอยู่ใกล้ที่สุด (ใจ)

- ใจคืออะไร ใจอยู่ไหน (ใจเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอด) เดี๋ยวนี้ใจอยู่ไหน ใจอะไร ทำไมเป็น “ใจ” (เพราะมีสมาธิที่รู้) สมาธิเป็น “ใจ” หรือเปล่า (เป็นคนละอย่าง) เป็นคนละอย่างอย่างไร (สมาธิเป็นสิ่งที่เจาะจงในอารมณ์ ส่วนใจเป็นสิ่งที่รู้แต่ละขณะ)

- เมื่อเช้านี้เราพูดเรื่องธรรมแล้วเราพูดเรื่องรูปธรรม ทุกคนเข้าใจใช่ไหม แต่เรายังไม่ได้พูดถึงสิ่งที่สำคัญกว่ารูปธรรม เพราะฉะนั้นคำถามอื่นๆ เราจะคิดตามที่เราคิดว่าเราเข้าใจแต่เราจะคิดอย่างไรก็ไม่เท่ากับคำที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัส เพราะฉะนั้นพระพุทธเจ้าตรัสว่า ธรรมมี ๒ อย่างที่ต่างกัน ธรรมที่เกิดขึ้นแต่ไม่สามารถรู้ หรือเห็น หรือจำ หรืออะไรได้เลยทั้งสิ้น แข็งจำอะไรไม่ได้ รู้ไม่ได้ ใครทุบตีก็ไม่เจ็บไม่ปวด เพราะฉะนั้นเป็นสภาพไม่รู้เป็น “รูปธรรม” แต่มีธรรมอีกอย่างหนึ่งซึ่งไม่ใช่รูปธรรม เป็นสิ่งที่มี “ชีวิต” หมายความว่าเกิดขึ้นแล้วต้อง “รู้” เพราะฉะนั้นสิ่งที่เป็นรูปธรรมเพียงแข็ง เพียงหวาน เพียงเค็มแต่ “สภาพรู้” ไม่แข็ง ไม่หวาน ไม่เค็มแต่เกิดขึ้นเป็นชีวิตที่ “รู้”

- เพราะฉะนั้นสภาพรู้มีจริงๆ แต่ไม่มีใครรู้ว่า เป็นสภาพที่เกิดขึ้น “รู้” เกิดแล้วไม่รู้ไม่ได้ (เป็นอรูปหรือ?) แต่อรูปมีหลายความหมายเพราะฉะนั้นจะฟังธรรมให้เข้าใจต้องฟังทีละคำจริงๆ

- ถ้าไม่มีตา ไม่เห็น โลกนี้ที่สว่างเป็นสิ่งต่างๆ ไม่ปรากฏ เพราะฉะนั้นเดี๋ยวนี้ที่กำลังเห็นเป็น “สภาพรู้” ที่เกิดขึ้นเห็นสิ่งที่กำลังปรากฏเดี๋ยวนี้ เดี๋ยวนี้เห็นไหม (เห็น) เห็นอะไร ต้องมีสิ่งที่ถูกเห็นเพราะฉะนั้นสภาพรู้ซึ่งเป็นชีวิตเกิดขึ้น “เห็น” ถ้าไม่มีสภาพรู้ที่เกิดขึ้นเห็นจะไม่มีอะไรปรากฏทางตาเลย คนตาบอดไม่เห็นอะไรเพราะฉะนั้นสภาพรู้ที่อาศัยตาคือเดี๋ยวนี้ที่กำลังเห็น เพราะฉะนั้นสภาพรู้ที่เกิดทางตาคือ เดี๋ยวนี้ที่กำลังเห็น

- เพราะฉะนั้นสภาพรู้ที่เกิดขึ้น “ได้ยิน” เพราะฉะนั้นสภาพรู้ที่ได้ยินมีจริงๆ ไหม (มีจริง) มีจริงๆ ได้ยินไม่ใช่เห็น เห็นก็เป็นสภาพรู้ได้ยินก็เป็นสภาพรู้แต่รู้ต่างกัน เพราะฉะนั้นถ้าเห็นไม่เกิดไม่มีเห็น ถ้าได้ยินไม่เกิดไม่มีได้ยิน สิ่งที่มีจริงเกิดเป็นธรรมแต่ละหนึ่งๆ เกิดแล้วดับไป ขณะที่เห็นไม่ใช่ขณะที่ได้ยิน เพราะฉะนั้นต่อไปนี้เริ่มรู้ว่า สิ่งต่างๆ ปรากฏได้เพราะมี “ธาตุรู้” เพราะความจริงจะเรียกอะไรก็ได้ ไม่เรียกอะไรก็ได้แต่เปลี่ยนลักษณะที่มีจริงให้เป็นอย่างอื่นไม่ได้ เพราะฉะนั้นสิ่งที่มีจริงมีจริงๆ เปลี่ยนไม่ได้แต่ต่างกัน

- สถาพรู้เกิดขึ้นต้องรู้ เสียงเบา เสียงดัง เสียงเพราะ เสียงไม่เพราะ ถ้าสภาพรู้ไม่เกิดไม่มีอะไรปรากฏเพราะฉะนั้นสภาพธรรมก็ต่างกัน รูปธรรมก็มีหลายอย่างนามธรรมก็มีหลายอย่าง เพราะฉะนั้น “สมาธิ” ก็เป็นธรรมแต่ถ้าพระพุทธเจ้าไม่ตรัสรู้ว่า สมาธิเป็นธรรมอะไรก็ไม่มีใครรู้ความต่างของธรรมที่เป็นสภาพรู้ นี่เป็นขั้นต้นที่อาศัยการฟังแล้วเริ่มเข้าใจธรรมขึ้น เพราะฉะนั้นถ้ารู้จักธรรมก็รู้จักรูปธรรมนามธรรม วันนี้ก็คงจะชัดเจนเรื่องธรรม นามธรรม รูปธรรม

- ไม่ทราบมีอะไรสงสัยไหม เป็นโอกาสที่จะได้เข้าใจขึ้น หรือเข้าใจหมดแล้วพอแล้ว (ต้องฟัง) เพราะฉะนั้นเข้าใจธรรมแล้วใช่ไหม เข้าใจนามธรรม เข้าใจรูปธรรมแล้วใช่ไหม (เริ่มเข้าใจ) ถูกต้อง

- เพราะฉะนั้นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสเรื่อง “ขันธ์ ๕” เป็นธรรมหรือเปล่า (ไม่เคยได้ยินขันธ์ ๕) แต่ทำไมพูดนามธรรมรูปธรรม (เคยได้ยิน) เคยได้ยินคำว่า “อายตนะ” ไหม (เคยได้ยินอายตนะ ๖) เป็นธรรมหรือเปล่า (เป็นธรรม) เป็นรูปธรรมหรือนามธรรม (เป็นรูปธรรม) ไม่มีนามธรรมที่เป็นอายตนะเลยหรือ

- ถ้าไม่รู้ว่า ”อายตนะ“ คืออะไร จะตอบได้ไหมว่าอายตนะเป็นรูปธรรมหรือนามธรรม ต้องรู้จักธรรมก่อน รู้ว่าธรรมคืออะไรจึงรู้ว่าอายตนะคืออะไร เพราะฉะนั้นต้องละเอียดทุกคำ ได้ยินแล้วต้องรู้ก่อน คืออะไรแล้วถึงจะรู้ว่ามีอะไรบ้าง

- ถ้าไม่รู้จักนามธรรมจะรู้จักอายตนะไหม (ไม่) ถ้าไม่รู้จักรูปธรรมจะรู้จักอายตนะไหม (ไม่) เพราะฉะนั้นอายตนะคืออะไรเมื่อรู้จักธรรมแล้ว รู้จักนามธรรมแล้ว รู้จักรูปธรรมแล้ว อายตนะคืออะไร นี่เป็นสิ่งที่เราต้องฟังคำทุกคำของพระสัมมาสัมพุทธเจ้าแล้วเข้าใจจริงๆ จึงจะรู้ว่าเป็น ”ธรรม“ ต่อไปนี้จะพูดคำว่า “อายตนะ” ไหม

- เพราะฉะนั้นคนที่รู้จักพระพุทธเจ้าเคารพพระพุทธเจ้าจะพูดคำของพระพุทธเจ้าเพื่อที่จะรู้จักพระพุทธเจ้ายิ่งขึ้น เพราะฉะนั้นขณะใดที่เคารพพระสัมมาสัมพุทธเจ้าคือ ขณะที่กล่าวคำของพระองค์ด้วยความเข้าใจขึ้น ถึงไม่อยู่ในห้องนี้ จะอยู่บนรถประจำทาง จะอยู่ที่ถนน จะอยู่ที่ห้องไหนก็ได้ เก้าอี้ไหนก็ได้ มุมไหนก็ได้เราสามารถที่จะเคารพพระสัมมาสัมพุทธเจ้าด้วยการระลึกถึงคำที่เราได้ฟังแล้วเข้าใจ

- สำหรับเวลานี้เราใช้ห้องนี้เกินเวลาแต่การเคารพพระสัมมาสัมพุทธเจ้าไม่จำกัดเวลา เราไม่รู้เราจะจากโลกนี้ไปเมื่อไหร่แต่ก่อนจากไปได้มีการเข้าใจคำที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ตรัสไว้แล้วซึ่งยากมากที่จะมีโอกาสนี้ เพราะฉะนั้นระหว่างที่ดิฉันอยู่ที่ประเทศนี้ ดิฉันพร้อมทุกโอกาสไม่ใช่เฉพาะในห้องนี้เท่านั้นที่จะแสดงความเคารพพระสัมมาสัมพุทธเจ้าด้วยการสนทนาธรรมเพื่อเข้าใจ นี่เป็นจุดประสงค์ของการที่จากทางไกลมาสู่ประเทศที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงตรัสรู้และทรงแสดงธรรมเพื่อเคารพสุงสุดที่จะให้คนที่นี่ได้มีความเข้าใจพระธรรม เพราะฉะนั้นให้โอกาสทุกท่านที่จะเคารพพระพุทธเจ้าด้วยการสนทนาธรรมไม่จำกัดเวลา แต่ปัจจัยที่จะให้เข้าใจธรรมตรงนี้หมดก็มีปัจจัยที่จะให้เข้าใจตรงอื่นได้ ยินดีด้วยในกุศลของทุกท่านนะคะ

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

กราบเท้าบูชาคุณท่านอาจารย์ ด้วยความเคารพยิ่ง

ยินดีในกุศลจิตครับ