สำรวม หมายถึงอะไร? [คาถาธรรมบท]

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

คาถาธรรมบท เล่ม ๑ ภาค ๒ ตอน ๔ - หน้า 341
"ภิกษุผู้สำรวมแล้วในทวารทั้งปวง ย่อมพ้นจากทุกข์ทั้งปวงได้"

สำรวมหมายถึงอะไร?
ธรรมสังคณี เล่ม ๑ ภาค ๑ - หน้า 283
- อสังวร (ความไม่สำรวม) คืออะไร?
ธรรม ๕ คือ ทุสฺสีลยํ (ความเป็นผู้ทุศีล) มุฏฐสสจฺจํ (ความเป็นผู้หลงลืมสติ) อญฺญาณํ (ความไม่รู้) อกฺขนฺติ (ความไม่อดทน) โกสชฺชํ (ความเกียจคร้าน)
- สังวร (ความสำรวม) คืออะไร?
ธรรม ๕ คือ ศีล สติ ญาณ ขันติ วิริยะ

ทวารหมายถึงอะไร?
ทวารแห่งกรรม ๓ (ธรรมสังคณี เล่ม ๑ ภาค ๑ - หน้า 261 โดยสรุป)
โดยนัยแห่งพระสูตรนี้ ทวาร หมายถึง ประตู หรือทางไปแห่งกรรม (เจตนาเจตสิก) ได้แก่
- กายทวาร (ทวารแห่งกายกรรม) คือ กายวิญญัติรูป ซึ่งหมายเฉพาะรูปที่มีจิตเป็นสมุฏฐาน
- วจีทวาร (ทวารแห่งวจีกรรม) คือ วจีวิญญัติรูป
- มโนทวาร (ทวารแห่งมโนกรรม) สันนิษฐานว่า คือ กุศลจิตและอกุศลจิต ๒๙ ดวงอันเป็นไปในภูมิ ๓ ได้แก่ อกุศลจิต ๑๒ มหากุศลจิต ๘ รูปวจรกุศลจิต ๕ อรูปาวจรกุศลจิต ๔

ความไม่สำรวมเกิดขึ้นทางใดได้บ้าง?
ธรรมสังคณี เล่ม ๑ ภาค ๑ - หน้า 284 เกี่ยวกับ อสังวร ๘ โดยสรุป
ทางปัญจทวาร แสดงอสังวร ๕ ประเภท
จักขุอสังวร หมายถึง นามธรรมที่ไม่สำรวม ที่เกิดกับชวนอกุศลจิตทางจักขุทวาร ซึ่งมีสีเป็นอารมณ์ปรากฏทางตา (แม้ทางหู จมูก ลิ้น กาย ก็เช่นเดียวกัน)
ทางมโนทวาร แสดงอสังวรไว้ ๓ ประเภท
โจปนกายอสังวร หมายถึง นามธรรมที่ไม่สำรวม ที่เกิดกับชวนอกุศลจิตทางมโนทวาร ที่มีอารมณ์ใดๆ ปรากฏ และยังความไหวกายทวารล้วนให้เป็นไปอยู่
โจปนวาจาอสังวร หมายถึง นามธรรมที่ไม่สำรวม ที่เกิดกับชวนอกุศลจิตทางมโนทวาร ที่มีอารมณ์ใดๆ ปรากฏ และยังความไหววจีทวารล้วนให้เป็นไปอยู่
มโนอสังวร หมายถึง นามธรรมที่ไม่สำรวม ที่เกิดกับชวนอกุศลจิตทางมโนทวาร ที่มีอารมณ์ใดๆ ปรากฏ ที่เว้นจากกายทวารและวจีทวาร เป็นมโนทวารล้วนๆ

แม้สังวร ๘ ก็จำแนกไว้โดยนัยเดียวกันกับ อสังวร ๘ มีจักขุสังวร ... ปสาทกายสังวร โจปนกายสังวร วาจาสังวร มโนสังวร

ขอกราบอนุโมทนา