วิตกเจตสิก เป็นสภาพที่ตรึกหรือจรดในอารมณ์

ลักษณะของวิตกเจตสิก เป็นสภาพที่ตรึก หรือจรดในอารมณ์ตามระดับขั้น ของจิตที่เกิดแต่ละขณะ ซึ่งถ้าเป็นทางปัญจทวาร ไม่มีการตรึกนึกถึงเรื่องใดเลย แต่ถ้าเป็นทางมโนทวารวิถี เวลาเกิด ตรึกหรือจรดในเรื่องที่คิด

ถ . ทั้งกุศลจิต และอกุศลจิตต่างก็มีวิตกเจตสิก แต่กุศลจิตมีสติเพิ่มขึ้น อีกตัวหนึ่ง ส่วนอกุศลจิตไม่มีสติ เวลาที่นึกถึงเหตุการณ์ที่ผ่านมานานแล้วก็เป็นได้ ทั้งอกุศล และกุศล แต่เวลาปฏิบัติจริงๆ จะสังเกตเทียบเคียงอย่างไรจึงจะเห็นว่า ขณะนั้นเป็นสติ หรือเป็นแค่วิตกเจตสิกเท่านั้น

สุ. สำหรับวิตกเจตสิก เป็นองค์หนึ่งในมรรคมีองค์ ๘ ด้วย และสติก็เป็นองค์หนึ่งในมรรคมีองค์ ๘ ด้วย สำหรับวิตกเจตสิกเป็นปกิณณกเจตสิก คือ เกิดกับ จิตได้เกือบทุกดวง แต่ไม่ใช่สัพพจิตตสาธารณเจตสิก เพราะถ้าเป็นสัพพจิตตสาธารณเจตสิกต้องเกิดกับจิตทุกดวง แต่เมื่อวิตกเจตสิกเป็นอัญญสมานาเจตสิก ประเภท ปกิณณกเจตสิก ก็ย่อมเกิดได้ทั้งที่เป็นอกุศลจิต กุศลจิต วิบากจิต และกิริยาจิต นั่นคือวิตกเจตสิก

เวลาที่อกุศลจิต เช่น โลภมูลจิตเกิด ก็ต้องมีสัพพจิตตสาธารณเจตสิก และต้องมีวิตกเจตสิกซึ่งเป็นปกิณณกเจตสิก และเพิ่มอกุศลเจตสิก คือ ต้องมีโลภเจตสิกรวมอยู่ด้วย มิฉะนั้นจิตนั้นก็ไม่เป็นโลภมูลจิต ฉันใด ทางฝ่ายกุศล แทนที่จะมี โลภเจตสิก ก็เป็นสติเจตสิก และโสภณเจตสิกอื่นๆ ที่เป็นปัจจัยทำให้กุศลจิตเกิดขึ้นขณะหนึ่ง ไม่ใช่ว่าจะขาดวิตกเจตสิกทั้งฝ่ายอกุศลจิต คือ โลภมูลจิต และโทสมูลจิต แต่ทางฝ่ายโสภณจิตนั้นมีวิตกเจตสิก ไม่มีโลภะ แต่มีศรัทธา มีสติ และมี โสภณสาธารณเจตสิกอื่นๆ

ลักษณะของวิตกเจตสิก เป็นสภาพที่ตรึก หรือจรดในอารมณ์ตามระดับขั้น ของจิตที่เกิดแต่ละขณะ เช่น เวลาที่เกิดทางปัญจทวารวิถี ยังไม่รู้ว่าสิ่งที่เห็นเป็นอะไร เพราะว่าจิตใดก็ตามที่ชื่อว่าจักขุทวารวิถี หมายความว่าจิตซึ่งเป็นวิถีนั้นทั้งหมด มีรูปารมณ์ซึ่งยังไม่ดับเป็นอารมณ์ จึงชื่อว่า จักขุทวารวิถี เพราะความหมายของ จักขุทวารวิถี คือ วิถีจิตที่เกิดขึ้นโดยอาศัยจักขุเป็นทวาร เป็นทางที่จะเกิดขึ้นเห็นสิ่งที่กำลังปรากฏทางตา นั่นเป็นจักขุทวารวิถี ซึ่งทวิปัญจวิญญาณทั้งหมด ๑๐ ดวง ไม่มีวิตกเจตสิกเกิดร่วมด้วย เพราะฉะนั้น ในขณะที่จักขุวิญญาณเกิดขึ้นทำทัสสนกิจ ไม่มีวิตกเจตสิก แต่ทันทีที่จักขุวิญญาณดับ สัมปฏิจฉันนจิตเกิด มีวิตกเจตสิก ขณะนั้น วิตกเจตสิกไม่ได้คิดเป็นเรื่องเป็นราวเป็นรูปร่างสัณฐานอะไรเลย เพียงแต่เป็นสภาพที่จรดในอารมณ์ที่รับต่อจากจักขุวิญญาณ

เพราะฉะนั้น นี่เป็นลักษณะ และเป็นกิจของเจตสิกตามระดับขั้น ซึ่งถ้าเป็นทางปัญจทวาร ไม่มีการตรึกนึกถึงเรื่องใดเลย แต่ถ้าเป็นทางมโนทวารวิถี เวลาเกิด นึกคิดขึ้นด้วยโลภมูลจิต ลักษณะของวิตกคือเป็นสภาพที่ตรึกหรือจรดในเรื่องที่คิด

ที่มา ฟัง และ อ่านเพิ่มเติม

เรื่องสติเป็นเรื่องที่เข้าใจกันยาก*