เป็นผู้ฉลาดในธรรมทั้งปวง
ถ้าเป็นคนที่ได้อบรมเจริญปัญญาบารมีมามากในอดีต เพียงฟังเท่านี้สามารถ ที่จะประจักษ์การเกิดดับของสังขารธรรมในขณะนี้ได้จริงๆ แต่สำหรับผู้ที่ยังอบรมมา ไม่พอ ฟังแล้วต้องฟังอีก และต้องฟังโดยละเอียดเพิ่มขึ้น
ขุททกนิกาย จูฬนิทเทส อชิตมาณวกปัญหานิทเทส ข้อ ๙๗ มีข้อความว่า
คำว่า กุสโล สัพพะธัมมานัง ความว่า เป็นผู้ฉลาดในธรรมทั้งปวง
ขณะนี้มีสภาพธรรมกำลังปรากฏ และปัญญา คือ ความรู้ ความฉลาด ในธรรมทั้งปวง ไม่ใช่ความไม่รู้ ทั้งๆ ที่มีการเห็น การได้ยินเกิด แต่เมื่อไม่รู้ ก็ไม่ใช่ปัญญา ไม่ใช่ความฉลาด เพราะฉะนั้น เป็นผู้ฉลาดในธรรมทั้งปวง คือ รู้ว่า
สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง สังขารทั้งปวงเป็นทุกข์ ธรรมทั้งปวงเป็นอนัตตา เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยจึงมีสังขาร ฯลฯ สิ่งใดสิ่งหนึ่งมีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา สิ่งนั้นทั้งมวลล้วนมีความดับไปเป็นธรรมดา พึงเป็นผู้ฉลาดในธรรมทั้งปวง แม้ด้วยอาการอย่างนี้
ถ้าจะให้เข้าใจจนกระทั่งประจักษ์แจ้งจริงๆ ต้องศึกษาโดยละเอียด จึงจะเข้าใจได้ว่า สังขารทั้งปวง ต้องทุกอย่างที่กำลังปรากฏในขณะนี้ไม่เที่ยง คือ เกิดดับ และสภาพธรรมที่เกิดดับนั้นเป็นทุกข์ และธรรมทั้งปวงเป็นอนัตตา
ถ้าเป็นคนที่ได้อบรมเจริญปัญญาบารมีมามากในอดีต เพียงฟังเท่านี้สามารถ ที่จะประจักษ์การเกิดดับของสังขารธรรมในขณะนี้ได้จริงๆ แต่สำหรับผู้ที่ยังอบรมมา ไม่พอ ฟังแล้วต้องฟังอีก และต้องฟังโดยละเอียดเพิ่มขึ้น
ข้อความต่อไปมีว่า
อีกอย่างหนึ่ง พึงเป็นผู้ฉลาดในขันธ์ ธาตุ อายตนะ ปฏิจจสมุปบาท สติปัฏฐาน สัมมัปปธาน อิทธิบาท อินทรีย์ พละ โพชฌงค์ มรรค ผล นิพพาน พึงเป็นผู้ฉลาดในธรรมทั้งปวงแม้ด้วยอาการอย่างนี้
เพิ่มความฉลาดขึ้นอีก เมื่อกี้เป็น สังขารทั้งปวงไม่เที่ยง แต่เมื่อได้ยินอย่างนี้ ก็ยังไม่สามารถประจักษ์ความไม่เที่ยงของสังขารทั้งหลายได้ เพราะฉะนั้น ต้องจำแนกให้ละเอียดต่อไปอีก ซึ่งก็ขึ้นอยู่กับวิริยะ ความพากเพียร ความอดทนของผู้ที่จะศึกษา ให้เข้าใจจริงๆ มิฉะนั้นแล้วไม่สามารถเข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ในขณะนี้ได้ เช่น ข้อความต่อไปที่ว่า อีกอย่างหนึ่ง พึงเป็นผู้ฉลาดในขันธ์ ซึ่งได้แก่ ขันธ์ ๕ คือ รูปขันธ์ เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์ วิญญาณขันธ์ ซึ่งกำลังมี ในขณะนี้ และใน ธาตุ อายตนะ ปฏิจจสมุปบาท สติปัฏฐาน เป็นชื่อภาษาบาลีทั้งนั้น แต่ให้ทราบว่า หมายถึงสภาพธรรมที่ละเอียดและเป็นปัจจัยแก่กันและกันเกิดขึ้นนั่นเอง สัมมัปปธาน อิทธิบาท อินทรีย์ พละ นี่ก็เป็นเรื่องของปัญญาที่ เจริญขึ้นๆ พร้อมกับการเป็นผู้เพียรที่จะเข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ
โพชฌงค์ คือ องค์ของการตรัสรู้อริยสัจจธรรม
มรรค ผล นิพพาน พึงเป็นผู้ฉลาดในธรรมทั้งปวงแม้ด้วยอาการอย่างนี้
ก็ยังไม่เป็นผู้ฉลาด ถ้าเพียงได้ฟังสั้นๆ ย่อๆ อย่างนี้
ขอเชิญรับฟัง
เจริญศีล วิริยะ สติ สมาธิ ปัญญาเพื่ออะไร
ขอถวายความนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น
กราบเท้าบูชาคุณ ท่านอาจารย์สุจินต์ บริหารวนเขตต์ ด้วยความเคารพยิ่ง
กราบขอบพระคุณและยินดียิ่งในกุศลผู้มีคุณทุกท่าน ทุกประการ
การฟังพระธรรม คือ การเข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่มีอยู่ ในชีวิตประจำวันตามความเป็นจริง พระธรรมที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดง ไม่ใช่ทรงแสดงเพื่อให้เราไปรู้สิ่งอื่น แต่เป็นความเข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏตามปกติตามความเป็นจริงของสภาพธรรมนั้นๆ ซึ่งเป็นสิ่งที่เข้าใจไม่ง่ายเลย แม้ในขั้นของการฟัง ในขั้นของการพิจารณา ในขั้นที่จะระลึกได้ และศึกษา คือ สังเกต พิจารณาจนกระทั่งเข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏในขณะนี้