ทราบได้อย่างไรว่าตายแล้ว ต้องไปเกิด

ทราบได้อย่างไรว่า มีการเวียนว่ายตายเกิด แตกดับไปแล้ว ทราบได้อย่างไรว่า จะต้องไปเกิดในภูมิอื่น ดูเหมือนเป็นเรื่องไม่จริง

ดูเหมือนเป็นเรื่องไม่จริง หรือดูเหมือนเป็นเรื่องที่ไม่น่าเชื่อ หรือดูเป็นเรื่องที่ไม่น่าเป็นไปได้เพราะไม่เห็น แต่ถ้าพิจารณาในเหตุและในผลย่อมสามารถที่จะรู้ได้ว่า จิต เจตสิก รูป เมื่อวานนี้อยู่ที่ไหน จิต เจตสิก รูปเมื่อเดือนก่อนอยู่ที่ไหน จิต เจตสิก รูป เมื่อปีก่อนนั้นอยู่ที่ไหน จิต เจตสิก รูป เมื่อ ๑๐ ปีก่อนนั้นอยู่ที่ไหน จิตทุกขณะนี้เกิดขึ้นแล้วก็ดับไป เกิดขึ้นแล้วดับไป

ที่ใช้คำว่าสังสาระคือ วนเวียนเกิดขึ้นทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ จะมีจิตเห็นอย่างเดียวหรือขณะเดียวไม่ได้ จิตได้ยิน จิตได้กลิ่น จิตลิ้มรส จิตคิดนึกก็เช่นเดียวกัน เมื่อวานนี้ก็อย่างนี้ วันนี้ก็อย่างนี้ พรุ่งนี้ก็อย่างนี้ จิตแต่ละขณะซึ่งเกิดขึ้น และดับไป ต้องมีเหตุปัจจัยจึงเกิดขึ้น จิตเมื่อวานนี้เกิดดับสืบต่อกัน จิตขณะนี้ก็เกิดดับสืบต่อกัน การดับไปของจิตดวงก่อนเป็นอนันตรปัจจัยให้จิตดวงต่อไปเกิดขึ้นไม่รู้จบ

ฉะนั้น ไม่มีใครจะยุติสภาพการเกิดดับสืบต่อกันของจิตในสังสารวัฏฏ์ได้ ในเมื่อเหตุยังมีอยู่ ผู้ที่ไม่ใช่พระอรหันต์นั้น เมื่อจุติจิตดับไปแล้ว ปฏิสนธิจิตต้องเกิดสืบต่อ ถ้าเป็นผู้ไม่เชื่อในเหตุ และในผล ก็จะคิดว่าไม่มีเหตุที่จะทำให้จิตเกิด แต่ตามความเป็นจริงนั้น ธรรมทั้งหลายที่เกิดต้องมีปัจจัยปรุงแต่ง มีเหตุที่จะทำให้เกิดจึงเกิดได้ เมื่อใดที่ดับเหตุปัจจัยคือ ถึงจุติจิตของพระอรหันต์ก็ปรินิพพาน ดับเหตุปัจจัยที่จะให้จิตดวงต่อไปเกิดขึ้น เมื่อจุติจิตของพระอรหันต์ดับ จึงไม่มีปฏิสนธิจิตอีกต่อไป ฉะนั้น ตราบใดที่ไม่ใช่พระอรหันต์ ก็ต้องมีปฏิสนธิจิตเกิดต่อจากจุติจิต