คิด-3

สุกัญญา เมื่อกี้อาจารย์กล่าวว่า มโนทวารไม่ปรากฏ หมายความว่าอย่างไรคะ

สุ. ขณะนี้มีอะไรบ้างคะ พอจะบอกได้ไหม

สุกัญญา ก็มีเห็น

สุ. เห็นมีนะคะ และอะไรอีก

สุกัญญา มีได้ยิน

สุ. อะไรอีก

สุกัญญา มีได้กลิ่น

สุ. อะไรอีก

สุกัญญา มีกระทบสัมผัส

สุ. อะไรอีก

สุกัญญา มีคิดนึก

สุ. นั่นซิคะ ทางไหนที่คิด เห็นไม่ใช่คิด ได้ยินไม่ใช่คิด เพราะฉะนั้นคิดสามารถที่จะรู้เรื่องราวได้ ซึ่งเป็นสีสันวัณณะที่ปรากฏทางตา เพราะว่าคิดเป็นคิด ไม่ใช่เห็น คิดไม่ใช่ได้ยิน แม้ไม่เห็น ไม่ได้ยิน ก็คิด คิดมีจริงๆ เพราะฉะนั้นคิดโดยอาศัยอะไรทางไหน สิ่งที่ปรากฏทางตา จิตเห็นต้องอาศัยจักขุปสาท เวลาที่เสียงปรากฏ จิตได้ยินต้องอาศัยโสตปสาท แต่เวลาคิดนึก คิดจริงๆ ไม่ได้อาศัยทางตา หู จมูก ลิ้น กาย แล้วอาศัยอะไรคิด ถ้าไม่มีใจคิดได้ไหม ไม่ได้ กำลังนอนหลับสนิท มีใจก็ยังคิดไม่ได้ แต่ไม่ได้นอนหลับตลอดเวลา หลับแล้วตื่น ตื่นขึ้นมาเห็นอะไรก็ตามแต่ ก็ต้องอาศัยแต่ละทวาร ถ้าตื่นขึ้นมารู้สึกตัว โดยไม่เห็นอะไรเลย อาศัยอะไรคะ อาศัยใจ ซึ่งเปลี่ยนสภาพจากภวังค์ที่ดำรงภพชาติ หลับสนิท จึงสามารถคิดนึกได้ โดยที่ไม่อาศัยตา หู จมูก ลิ้น กาย

ด้วยเหตุนี้ภวังคจิตสุดท้ายของกระแสภวังค์ จึงเป็นมโนทวาร ทวารของจิตที่เกิดคิด ถ้าไม่มีใจ จะมีคิดไหมคะ และขณะที่เห็นก็ไม่ใช่คิด เห็นหมดไปแล้ว การคิดนึกเรื่องสิ่งที่ปรากฏทางตา อาศัยจักขุปสาทเกิดขึ้น เมื่อสิ่งที่ปรากฏทางตาดับ จิตที่อาศัยจักขุทวารวิถีทั้งหมดดับแล้ว จิตก็เป็นภวังค์ต่อไป ขณะนั้นก็ไม่ได้คิด แต่คิดหลังจากที่เมื่อเป็นภวังค์ๆ หมดกระแสภวังค์แล้วจึงคิด ด้วยเหตุนี้ภวังค์จึงเป็นทวารของจิตที่คิด เป็นมโนทวาร ตัวภวังคจิตขณะสุดท้ายเป็นมโนทวาร ถ้ายังคงเป็นภวังค์อยู่ต่อไป จิตจะรู้อารมณ์อื่นไม่ได้เลย

ที่มา ...

พื้นฐานพระอภิธรรม ตอนที่ 304