วิญญาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิญญาณธาตุ
สำหรับบางท่านที่ใคร่ครวญพิจารณาธรรม ที่ควรจะได้ศึกษาโดยละเอียด คือ รู้ว่าจิตประเภทไหนเกิดได้กี่ทวาร และรู้ได้กี่อารมณ์ เช่น จักขุวิญญาณ เกิดทวารเดียว คือ ต้องอาศัยจักขุปสาทเป็นทวาร เป็นทางที่จะให้เห็นรูปารมณ์ เท่านั้น ทำกิจอะไรไม่ได้เลย เพราะฉะนั้น จักขุวิญญาณเป็นวิญญาณธาตุชนิดหนึ่ง ซึ่งรู้อารมณ์ได้อารมณ์เดียว
โสตวิญญาณก็โดยนัยเดียวกัน คือ รู้อารมณ์ได้อารมณ์เดียว ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ กายวิญญาณ รู้ได้เฉพาะอารมณ์ของตนเพียงอารมณ์เดียว ทวารเดียว แต่สัมปฏิจฉันนจิตก็ดี ปัญจทวาราวัชชนจิตก็ดี แม้ว่าเป็นจิตต่างชาติกัน แต่ก็รู้อารมณ์ได้เท่ากัน คือ สามารถรู้อารมณ์ได้ ๕ อารมณ์ ทางทวารทั้ง ๕ เพราะฉะนั้น จึงเป็นมโนธาตุ ไม่ใช่วิญญาณธาตุอย่างจักขุวิญญาณ โสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ กายวิญญาณ
ที่มา ...
แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 1523
ถ้าจำแนกจิตโดยวิญญาณธาตุ จะมีวิญญาณธาตุ ๗ คือ จักขุวิญญาณธาตุ ๑ โสตวิญญาณธาตุ ๑ ฆานวิญญาณธาตุ ๑ ชิวหาวิญญาณธาตุ ๑ กายวิญญาณธาตุ ๑ เป็น ๕
และมโนธาตุ ๑ รู้อารมณ์ได้ ๕ อารมณ์ทางทวารทั้ง ๕ คือ รู้รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ซึ่งมโนธาตุมี ๓ ดวง คือ ปัญจทวาราวัชชนจิต ๑ สัมปฏิจฉันนจิต ๒ ดวง
จิตที่เหลือทั้งหมดเป็นมโนวิญญาณธาตุ
รวมเป็นวิญญาณธาตุ ๗
ท่านที่สนใจ จะศึกษาได้จากอรรถกถา ฎีกาต่างๆ เช่น วิสุทธิมรรค และ อรรถกถาของพระสูตรบ้าง พระอภิธรรมบ้าง และถ้าเข้าใจแล้วก็ไม่ยาก เพราะว่า เป็นการรวบรวมจิตประเภทต่างๆ เพื่อกันความหลงลืม และเพื่อให้ระลึกได้ถูกต้อง ไม่ปะปนกัน
ที่มา ...