วิริยเจตสิกเกิดกับจิตที่เป็นทั้งกุศลและอกุศล
ถ. ผมพิจารณาเรื่องอุปนิสสยปัจจัยที่อาจารย์บรรยายว่า บุคคลได้สะสมกุศลอกุศลไว้อย่างไรก็จะเป็นปัจจัยให้กุศลอกุศลนั้นๆ เกิดขึ้น เมื่อพิจารณาถึงตัวที่จะเปลี่ยนแปลงจากชั่วเป็นดีก็ได้แก่ วิริยะ ความเพียร แต่ยังไม่กระจ่าง ขอคำอธิบาย
สุ. วิริยเจตสิกเกิดกับจิตที่เป็นทั้งกุศล และอกุศล เพราะฉะนั้น วันหนึ่งๆ ไม่ได้มีแต่เพียรในเรื่องของกุศล แต่เพียรในเรื่องของอกุศลมากกว่ามากตั้งแต่ ลืมตาตื่น ขณะใดที่อกุศลจิตเกิด ขณะนั้นต้องมีวิริยเจตสิกเพียรเป็นอกุศลในขณะนั้น และวันหนึ่งๆ ที่จะทราบว่าวิริยะเป็นไปในกุศล ก็ต่อเมื่อเป็นไปในทานบ้าง ในศีลบ้าง ในความสงบของจิตบ้าง ในการอบรมเจริญวิปัสสนาบ้าง
สำหรับผู้ที่ขาดวิริยะในทางกุศล ตั้งแต่เกิดมาก็มีวิริยะในทางอกุศลมาก และนับวันก็มีแต่จะเพิ่มขึ้น เพราะฉะนั้น การเปลี่ยนปัจจัยก็คือว่า เมื่อเห็นประโยชน์ของกุศลก็ไม่ละเลย แต่พากเพียรที่จะเจริญกุศลขึ้น ก็จะทำให้เป็นอุปนิสสยปัจจัยในทางกุศลเพิ่มขึ้น อาศัยแต่ละขณะจิตซึ่งกุศลจิตเกิดจะทำให้ทางฝ่ายอกุศลจิต เบาบางลง
ที่มา ...