ปัญจทวาราวัชชนจิตเกิดก่อนหรือเกิดหลังจักขุวิญญาณ
ผู้ฟัง ปัญจทวาราวัชชนจิตเกิดขณะไหน เกิดก่อนหรือเกิดหลังจักขุวิญญาณเกิด อย่างไร
ท่านอาจารย์ ต้องทราบว่าขณะที่ไม่รู้อารมณ์ทางหนึ่งทางใดเลยมีไหม "มี" ขณะนั้นเป็นจิตหรือไม่ "เป็น" จิตประเภทไหน "ภวังคจิต" ขณะที่ไม่รู้อารมณ์ทางหนึ่งทางใดเลยมีจิตทำภวังคกิจดำรงภพชาติเกิดดับสืบต่อ โดยไม่ได้อาศัยทวารหนึ่งทวารใดเกิดขึ้นรู้อารมณ์ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ แต่มีจิตที่กำลังทำภวังคกิจ เป็นชาติอะไร "เป็นชาติวิบาก" ภวังค์ต้องเป็นผลของกรรมเพราะว่าเป็นผลของกรรมเดียวกับปฏิสนธิจิต ซึ่งไม่ใช่จิตที่อาศัยทวารหนึ่งทวารใดเลย ฉะนั้นเวลาที่เห็น เช่น เรากำลังเห็นขณะนี้ เราไม่ได้รู้เลยถ้าพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าไม่ได้ทรงแสดงว่า จิตที่อาศัยทวารหนึ่งทวารใดเกิดเป็นครั้งแรก ชื่อว่าเป็นวิถีจิตแรก ที่ใช้คำว่า "วิถีจิต" หมายความว่าอาศัยทวารหนึ่งทวารใดเกิดสืบต่อรู้อารมณ์ที่กระทบทวารหนึ่งทวารใด โดยที่อารมณ์นั้นยังไม่ได้ดับไป ถ้าเป็นรูป เช่น เสียงมีอายุเท่ากับจิตเกิดดับ ๑๗ ขณะ
เพราะฉะนั้น เวลาที่วิถีจิตที่ได้ยินเสียง หรือรู้เสียงทางหูเกิดขึ้นไม่ใช่ขณะเดียว แต่จะมีหลายขณะเกิดดับสืบต่อจนกว่าเสียงดับเรียกว่าวาระหนึ่งๆ ซึ่งเป็นโสตทวารวิถี
เพราะฉะนั้นก็จะมีจิต ๒ ประเภทคือ ภวังคจิต ไม่อาศัยตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ รู้อารมณ์ และ วิถีจิต ต้องอาศัยตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ รู้อารมณ์ทีละทวาร ฉะนั้นวิถีจิตแรกจึงไม่ใช่ภวังคจิต แต่เกิดสืบต่อจากภวังคุปัจเฉทะ ซึ่งเป็นกระแสภวังค์สุดท้ายที่สิ้นสุดกระแสภวังค์ วิถีจิตแรกต้องเป็น "อาวัชชนจิต" จิตที่รู้ว่าอารมณ์กระทบเท่านั้น ทางหนึ่งทางใดใน ๖ ทาง ถ้าเป็นทางตา หรือ ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย จิตนั้นเป็น "ปัญจทวาราวัชชนจิต" เพราะเป็นจิตที่สามารถรู้อารมณ์ได้ ๕ ทาง
เมื่ออารมณ์กระทบทางตา ปัญจทวาราวัชชนจิตก็เกิดรู้ว่าอารมณ์กระทบทางตา ถ้าเป็นเสียงทางหู ปัญจทวาราวัชชนจิตซึ่งเป็นวิถีแรกที่ไม่ใช่ภวังค์ ก็รู้ว่าอารมณ์กระทบทางหู ถ้าเป็นทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย โดยนัยเดียวกัน แต่ถ้าเป็นทางใจ ไม่ใช่หน้าที่ของปัญจทวาราวัชชนจิต ต้องเป็นหน้าที่ของจิตอีกประเภทหนึ่งคือ "มโนทวาราวัชชนจิต" สามารถรู้อารมณ์เป็นวิถีจิตแรกโดยไม่ต้องอาศัยตา หู จมูก ลิ้น กาย เช่น ขณะที่คิดนึก เพราะฉะนั้นเมื่อพูดถึงวิถีจิตกับจิตที่ไม่ใช่วิถี ก็รู้ได้ว่าจิตที่ไม่ใช่วิถีคือ ภวังค์ แต่จะเป็นวิถีจิตคือ เมื่อรู้อารมณ์โดยอาศัยทางหนึ่งทางใด
เพราะฉะนั้นก่อนที่จะอาศัยทางหนึ่งทางใดเกิดรู้อารมณ์ ที่มีคำถามว่า วิถีจิตแรกคือ ปัญจทวาราวัชชนจิตเกิดเมื่อไหร่ มโนทวาราวัชชนจิต ซึ่งเป็นวิถีจิตแรกทางใจเกิดเมื่อไหร่ คำตอบคือเกิดต่อจากภวังคุปัจเฉทะ จิตอื่นจะเกิดต่อจากภวังคุปัจเฉทะไม่ได้เลย นอกจากปัญจทวาราวัชชนจิต หรือ มโนทวาราวัชชนจิต ซึ่งเป็นอเหตุกจิต เพราะเหตุว่าไม่มีเหตุ ๖ เกิดร่วมด้วยเลย ยังไม่มีเหตุเกิดร่วมด้วยเพราะเหตุุว่าเพียงเกิดขึ้นรู้อารมณ์ที่กระทบ
ที่มา ...