ปัญจทวาราวัชชนจิต - วิถีปฏิปาทกมนสิการ
เมื่อกล่าวถึงจิตที่ประกอบด้วยเหตุ หรือไม่ประกอบด้วยเหตุ จิตที่เป็นวิบากที่ไม่ประกอบด้วยเหตุมี ๑๕ ดวง และมีกิริยาจิตซึ่งเกิดในชีวิตประจำวันที่เป็นอเหตุกะ ๒ ประเภท เพราะว่าจิตที่เป็นอเหตุกจิตทั้งหมดมี ๑๘ ตรงนี้ให้จำไว้เลยว่าในบรรดาจิตทุกประเภทมีจิตที่ไม่ประกอบด้วยเหตุเพียง ๑๘ ดวง แสดงว่าจิตเหล่านี้ไม่มีรากที่มั่นคงเหมือนขณะที่มีเจตสิกที่เป็นเหตุเกิดร่วมด้วย เกิดขึ้นเพียงทำกิจการงาน เช่นเวลาที่จะมีการให้ผลของกรรมทางตา จะต้องเกิดหลังจากที่ภวังคจิตซึ่งดำรงภพชาติภวังค์ขณะสุดท้ายดับจึงจะมีกิริยาจิตเกิดขึ้นทำกิจอาวัชชนะ เพียงรู้อารมณ์กระทบทางหนึ่งทางใดใน ๕ ทางซึ่งคือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และอารมณ์ที่กระทบใน ๕ ทาง ขณะที่กระทบก็ต้องเกิด และกระทบกับปสาทรูปยังไม่เป็นปัจจัยให้จิตเห็น เพราะจากภวังค์จะยังเห็นไม่ได้ ต้องมีจิตที่เป็นวิถีจิตจิตขณะแรก ซึ่งขณะนั้นสามารถรู้อารมณ์ที่กระทบ ไม่ว่าจะเป็นอารมณ์ที่น่าพอใจซึ่งจะเป็นอารมณ์ของกุศลวิบาก หรืออารมณ์ที่ไม่น่าพอใจซึ่งจะเป็นอารมณ์ของอกุศลวิบาก จิตนี้สามารถที่จะรู้อารมณ์ที่กระทบไม่ว่าจะเป็นอารมณ์ที่ดีหรืออารมณ์ที่ไม่น่าพอใจ เพราะฉะนั้นจิตนี้ไม่ใช่วิบาก ถ้ากล่าวถึงวิบากต้องไม่ลืมว่า กุศลวิบากต้องเป็นผลของกุศลที่ได้กระทำแล้ว อกุศลวิบากต้องเป็นผลของอกุศลกรรมที่ได้กระทำแล้ว เพราะฉะนั้นวิบากจิตทั้งหมดมีกรรมเป็นปัจจัย
วิถีจิตแรกที่สามารถจะรู้อารมณ์ที่กระทบทางหนึ่งทางใดรู้ได้ทั้งอารมณ์ของกุศลวิบาก และอารมณ์ของอกุศลวิบากที่จะเกิดต่อ จิตนี้ไม่ใช่วิบากแต่เป็นกิริยาจิต ไม่ใช่วิบากจิต ไม่ใช่กุศลจิต ไม่ใช่อกุศลจิต จึงเป็นกิริยาจิต เป็นวิถีจิตแรกที่ใช้คำว่า “วิถีปฏิปาทกมนสิการ”
เพราะฉะนั้นเหตุให้เกิดจักขุวิญญาณ นอกจากมีปสาทรูป ซึ่งกรรมเป็นปัจจัยทำให้เกิด และมีสีสันวัณณะธาตุชนิดหนึ่งซึ่งสามารถจะกระทบกับปสาทรูป เมื่อกระทบแล้วก็ยังต้องมีมนสิการที่เป็นปัญจทวาราวัชชนจิตนั่นเอง ใช้คำว่า “มนสิการ” แต่ที่นี่ไม่ได้มุ่งหมายถึงมนสิการเจตสิกซึ่งเกิดกับจิตทุกขณะ แม้แต่จักขุวิญญาณจิตก็มีมนสิการเจตสิกของจักขุวิญญาณที่เกิดร่วมกับจักขุวิญญาณ แต่วิถีปฏิปาทกมนสิการ คือปัญจทวาราวัชชนจิตซึ่งเกิดต่อจากภวังคุปัจเฉทะ และเป็นวิถีจิตแรกนั่นเองเป็นวิถีปฏิปาทกมนสิการ เป็นจิตที่เป็นทางเฉพาะที่จะให้จักขุวิญญาณเกิด เพราะฉะนั้นก็ต้องแยกจิตที่ไม่ใช่วิถีจิต และจิตที่เป็นวิถีจิต ถ้าจิตที่เป็นวิถีจิตเริ่มตั้งแต่ปัญจทวาราวัชชนจิต สำหรับทางหนึ่งทางใดใน ๕ ทาง ถ้าเป็นทางใจ วิถีจิตแรกที่ไม่ใช่ภวังค์อีกต่อไปก็คือมโนทวาราวัชชนจิต สำหรับปัญจทวาราวัชชนจิตเป็นวิถีปฏิปาทกมนสิการ
ที่มา ...