กิริยาจิตของพระอรหันต์มีเหตุ หรือ ไม่มีเหตุ
ผู้ฟัง กิริยาจิตของพระอรหันต์มีเหตุเกิดร่วมด้วยหรือไม่ ถ้ามีทำไมถึงมี ถ้าไม่มีทำไมถึงไม่มี
ท่านอาจารย์ กิริยาจิตมี ๒ ประเภท คือ อเหตุกกิริยา กับ สเหตุกกิริยา การศึกษาธรรมเริ่มตั้งแต่ว่าจิตนั้นเป็นชาติอะไร เพื่อที่จะได้รู้ว่าจิตนั้นเป็นเหตุคือเป็นกุศลหรืออกุศล หรือว่าจิตนั้นเป็นผล คือเป็นกุศลวิบาก อกุศลวิบาก หรือจิตนั้นไม่ใช่เหตุ และไม่ใช่ผลแต่เป็นกิริยา นี่คือการที่เราจะต้องทราบ และเมื่อพูดถึงพระอรหันต์ เราก็รู้ว่าท่านไม่มีกุศล และไม่มีอกุศลอีกต่อไป แต่ยังมีวิบากซึ่งเป็นผลของอดีตกรรมที่ได้กระทำแล้ว ก่อนจะถึงจุติจิตซึ่งเป็นจิตขณะสุดท้าย ซึ่งจะไม่เกิดอีกเลย ก็จะต้องมีวิบาก คือ มีจิตเห็น จิตได้ยินเหล่านี้ แม้พระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า หรือแม้แต่พระอรหันต์ทั้งหลายที่ท่านยังไม่ปรินิพพาน ระหว่างนั้นก็ต้องมีวิบากที่เห็นที่ได้ยินเป็นต้น แต่เมื่อไม่มีกุศลจิต ไม่มีอกุศลจิต ก็มีกิริยาจิต แต่เมื่อกล่าวถึงจิตที่เป็นชาติกิริยาโดยรวมก็จะแบ่งออกเป็น ๒ ประเภท คือ กิริยาจิตที่ไม่มีเหตุเกิดร่วมด้วยเลยเป็นอเหตุกกิริยามีอยู่ ๓ เท่านั้น นอกจากนั้นกิริยาจิตทั้งหมดที่เหลือเป็นสเหตุกจิตคือ ต้องมีเหตุเกิดร่วมด้วย ซึ่งเป็นจิตของพระอรหันต์ เพราะสเหตุกกิริยาที่มีเหตุเกิดร่วมด้วยไม่มีคนอื่นที่จะมีจิตอย่างนั้นได้เลย ปุถุชนก็มีไม่ได้ พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี ก็มีไม่ได้ ปุถุชน และพระเสกขบุคคลคือพระอริยบุคคลขั้นพระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี ไม่มีสเหตุกกิริยา แต่มีอเหตุกกิริยา ๒
ด้วยเหตุนี้จึงกล่าวรวมถึงอเหตุกจิตทั้งหมดว่ามี ๑๘ ดวง เป็นวิบาก ๑๕ เป็นกิริยา ๓ และสำหรับวิบาก ๑๕ ทุกคนที่ได้กระทำกรรมมาแล้วก็มีทั้งนั้น กรรมที่ได้กระทำไปแล้วที่จะไม่มีอเหตุกวิบาก ๑๕ เกิดไม่มี แล้วแต่ว่าจะเป็นอกุศลวิบากหรือกุศลวิบาก แต่สำหรับกิริยาจิต ๓ ผู้ที่จะเป็นพระอรหันต์หรือไม่เป็นพระอรหันต์ จะเป็นพระอริยบุคคลหรือปุถุชนก็ตาม เมื่อเกิดมาแล้วก็จะมีกิริยาจิต ๒ ดวง คือ อเหตุกกิริยา ได้แก่ ปัญจทวาราวัชชนจิตซึ่งเป็นวิถีจิตแรกทางปัญจทวาร และ มโนทวาราวัชชนจิตซึ่งเป็นวิถีจิตแรกทางมโนทวาร และก็เกิดทางปัญจทวารทำโวฏฐัพพนกิจด้วย จะมีเพียง ๒ ดวงนี้เท่านั้น แต่สำหรับพระอรหันต์แล้วมีครบทั้ง ๓ ดวง คือ ปัญจทวาราวัชชนจิต มโนทวาราวัชชนจิต และหสิตุปปาทจิต ซึ่งเป็นจิตที่ทำให้เกิดการแย้มยิ้มของพระอรหันต์ ซึ่งขณะนั้นไม่ได้ประกอบด้วยโสภณเจตสิก
ที่มา ...