สัจจญาณ-กิจจญาณ-กตญาณ [ปฐมตถาคตสูตร]

สัจจญาณ-กิจจญาณ-กตญาณ

สัจจญาณ คือ ปัญญาที่เห็นถูกต้องตรงตามพระธรรมที่ทรงแสดง มั่นคงว่าขณะที่ฟังเพื่อเข้าใจถูก เพื่อถึงการประจักษ์ลักษณะของสภาพธรรม ตามความเป็นจริง

การเข้าใจในขั้นฟัง แม้ว่ายังไม่ได้ประจักษ์ลักษณะของธรรมตามความเป็นจริงนั้น ก็เป็นการเริ่มเข้าใจถูกขึ้น เช่น ตา หู จมูก ขณะยังเป็นเด็ก เกิดแล้วดับแล้วอย่างรวดเร็วฉันใด ก็ไม่ใช่ขณะที่เป็นอยู่อย่างนี้ทุกๆ ขณะ ห้ามเกิดแล้วต้องตายไม่ได้ ห้ามเห็น ได้ยิน คิดนึก ก็ไม่ได้ เพราะไม่ใช่เราเกิด แต่เป็นธาตุเกิด ซึ่งต้องมีเหตุปัจจัย และดับไป การเข้าใจมั่นคงว่าเป็นธรรม แต่ละลักษณะ แต่ละหนึ่งจริงๆ จึงเป็นสัจจญาณ ไม่มีสัจจญาณ กิจจญาณ (สติปัฏฐาน) เกิดไม่ได้

ถ้าคิดทำให้สติเกิดรู้สภาพธรรม ขณะนั้น คือ อวิชชา สติขั้นฟัง คือ รู้ว่าขณะนี้เป็นธรรม ต่อเมื่อใดที่กำลังรู้โดยการฟัง และมีสิ่งที่ปรากฏให้เริ่มรู้ลักษณะที่กำลังปรากฏทีละเล็กทีละน้อย โดยไม่ใช่คิด และไม่ใช่แม้คิดชื่อของสิ่งที่ปรากฏ ขณะนั้นคือ กิจจญาณ ที่ทำกิจเข้าใจถูก เห็นถูกในลักษณะของสิ่งที่ปรากฏ จนกว่าแทงตลอดความจริง จึงเป็นกตญาณ

การฟังเริ่มเข้าใจถูกนั้นเป็นปัจจัยให้สามารถเริ่มรู้ลักษณะของสิ่งที่ปรากฏ จนกว่าจะแทงตลอดความจริง เป็นสัจจญาณ (ปัญญาที่เข้าใจมั่นคงว่าขณะนี้ คือ ธรรมแต่ละหนึ่ง แต่ละลักษณะ) หรือยัง มั่นคงหรือยัง

ความเข้าใจเพิ่มขึ้นทีละเล็กทีละน้อยมาก เช่น ฟังเรื่องสิ่งที่ปรากฏ รู้มากแค่ไหนเพียงฟัง แต่กว่าจะระลึกด้วยความเข้าใจว่าเป็นเพียงสิ่งที่ปรากฏ ต้องเป็นผู้มีความมั่นคง (ว่าทุกอย่างเป็นธรรม จากการฟัง) เป็นสัจจญาณ จึงมีกิจจญาณ (ปัญญาที่ทำกิจรู้ตรงลักษณะของธรรมตามความเป็นจริง) และกตญาณ (ปัญญาที่แทงตลอดลักษณะของธรรม เช่น ความต่างกันของรูปธรรม และนามธรรม เป็นต้น)

ปัญญาที่จะสามารถรู้ความจริงของอริยสัจจ์ ๔ ได้ คือ สัจจญาณ กิจจญาณ และกตญาณ ในอริยสัจจ์ ๔ ซึ่งเป็นปัญญาหรือญาณ ที่มีวนรอบ ๓ ได้แก่ สัจจญาณ ในอริยสัจจ์ ๔ กิจจญาณในอริยสัจจ์ ๔ และ กตญาณในอริยสัจจ์ ๔ โดยที่ไม่พ้นไปจากการรู้ความจริงของสิ่งที่กำลังปรากฏ ระลึก ไม่ใช่การคิดลักษณะ แต่เป็นการรู้ลักษณะ เช่น แข็งมีจริง รู้ตรงแข็งขณะที่แข็งนั้นปรากฏ เข้าใจความต่างของแต่ละอย่าง “แต่ละหนึ่งๆ ที่หลากหลาย”ซึ่งเกิดเพราะเหตุปัจจัยแล้วก็ดับไป ไม่กลับมาอีกเลย เช่น แข็งขณะนี้ ก็ไม่ใช่แข็ง เมื่อครู่นี้ เสียงขณะนี้ ก็ไม่ใช่เสียงที่ดับไปแล้ว เพราะฉะนั้นถ้าสามารถรู้ธรรม ขณะนั้น วันหนึ่งก็สามารถที่จะประจักษ์การเกิดขึ้นและดับไปของสภาพธรรมนั้น

อ่านข้อความเตือนสติ ทั้งหมดจากปฐมตถาคต สูตร..ข้อความเตือนสติเรื่องปฐมตถาคตสูตร