ปัจจัย
ปัจจัย
ปฏิ = ปจฺจ (อาศัย) + อิ ธาตุ = อย (ในความเป็นไป) ปจฺจย
ธรรมชาติเป็นที่อาศัยเป็นไป เหตุ หมายถึง ธรรมที่เป็นเหตุให้เกิดผล หรืออุปการะให้ผลธรรมเกิดขึ้น เมื่อธรรมทั้งหลายมีเหตุเป็นแดนเกิด คือเกิดขึ้นจากเหตุ เหตุนั้นเองเป็นที่อาศัยของธรรมทั้งหลาย เมื่อเหตุดับธรรมทั้งหลายก็ดับด้วย (เฉพาะสังขารธรรมเท่านั้น นิพพานเป็นวิสังขารธรรม ไม่มีเหตุเป็นแดนเกิด ไม่อาศัยปัจจัย จึงไม่เกิดไม่ดับ)
ในคัมภีร์ปัฏฐานแสดงปัจจัย ๒๔ อย่างคือ
๑. เหตุปัจจัย
๒. อารัมมณปัจจัย
๓. อธิปติปัจจัย
๔. อนันตรปัจจัย
๕. สมันตรปัจจัย
๖. สหชาตปัจจัย
๗. อัญญมัญญปัจจัย
๘. นิสสยปัจจัย
๙. อุปนิสสยปัจจัย
๑๐. ปุเรชาตปัจจัย
๑๑. ปัจฉาชาตปัจจัย
๑๒. อาเสวนปัจจัย
๑๓. กัมมปัจจัย
๑๔. วิปากปัจจัย
๑๕. อาหารปัจจัย
๑๖. อินทริยปัจจัย
๑๗. ฌานปัจจัย
๑๘. มัคคปัจจัย
๑๙. สัมปยุตตปัจจัย
๒๐. วิปปยุตตปัจจัย
๒๑. อัตถิปัจจัย
๒๒. นัตถิปัจจัย
๒๓.วิคตปัจจัย
๒๔. อวิคตปัจจัย
(ดูในหนังสือ E-book มรดกธรรม ของมูลนิธิศึกษาและเผยแพร่พระพุทธศาสนา)
