สัญญาเวทยิตนิโรธ
อีกประการหนึ่ง ภิกษุบรรลุสัญญาเวทยิตนิโรธ เพราะล่วงเนวสัญญานาสัญญายตนฌานโดยประการทั้งปวง อาสวะทั้งหลายของเธอสิ้นรอบแล้ว เพราะเห็นด้วยปัญญา ดูก่อนอาวุโส นิพพาน เป็นสุขอย่างไร ท่านพึงทราบได้โดยปริยายแม้นี้
ขอถามว่า การผ่านฌานแต่ละขั้นจากปฐมฌาน จนถึงสัญญาเวทยิตนิโรธ เป็นฝ่ายสมาธิ แล้ววิปัสสนาจะแทรกอยู่ที่กระบวนการใดครับ ปัญญาจะเกิดขึ้นด้วยอาการใด
คำว่า สัญญาเวทยิตนิโรธ หรือ นิโรธสมาบัติ หมายถึง การเข้าถึงการดับจิตและเจตสิก ซึ่งสมาบัตินี้ผู้ที่จะเข้าได้ต้องเป็นพระอนาคามีหรือพระอรหันต์ที่ได้ฌาน ๘ เท่านั้น อนึ่ง ลำดับการเข้าถึง สัญญาเวทยิตนิโรธ ในวิสุทธิมรรคท่านอธิบายว่า ผู้ที่จะเข้าสมาบัติดังกล่าว ต้องอาศัยกำลังทั้งสมถภาวนาและวิปัสสนาภาวนา ดังรายละเอียดจากวิสุทธิมรรคบางตอนดังนี้
เชิญคลิกอ่าน ...
นิโรธสมาบัติ คือ การดับสัญญา ความจำได้หมายรู้ และเวทนาการเสวยอารมณ์ เรียกชื่อเต็มว่า เข้าสัญญาเวทยิตนิโรธ ซึ่งพระพระอรหันต์และพระอนาคามีที่ได้ฌานสมาบัติ ๘ เท่านั้น ที่สามารถเข้านิโรธสมาบัติได้ และกิจนี้เป็นกิจที่พระอริยบุคคลในระดับโสดาบันและสกทาคามี/สกิทาคามี มิอาจที่จะกระทำได้ เนื่องจากท่านยังมิอาจละกามราคานุสัย อันเป็นกิเลสอย่างละเอียดอ่อน ที่นอนเนื่องอยู่ในขันธสันดานซึ่งเป็นศัตรูตัวฉกาจของการทำสมาธิในระดับสูงเช่นนี้ได้ ฉะนั้น พระอริยบุคคลทั้งสองระดับดังกล่าวจึงมิอาจเข้านิโรธสมาบัติได้
ตามความหมายของคำว่า "นิโรธ" หรือ "นิโรธสมาบัติ" นั้น เป็นการเข้าฌานสมบัติอันสูงส่ง เป็นฌานลำดับที่ ๙ ดังนี้
๑. ปฐมฌาน ฌานที่ ๑
๒. ทุติยฌาน ฌานที่ ๒
๓. ตติยฌาน ฌานที่ ๓
๔. จตุตถฌาน ฌานที่ ๔
๕. ปัญจมฌาน ฌานที่ ๕
๖. ฉัฏฐมฌาน ฌานที่ ๖
๗. สัตตมฌาน ฌานที่ ๗
๘. อัฏฐมฌาน ฌานที่ ๘ และ
๙. นิโรธฌาน ฌานที่ ๙ หรือนิโรธสมาบัติ
เมื่อเข้าสู่องค์ฌานลำดับที่ ๙ นี้ กายสังขารและจิตตสังขารจะระงับไป คือแทบไม่มีลมหายใจ ไม่มีความรู้สึกทางกายและทางใจ แต่ก็ไม่ใช่พระนิพพาน สำหรับคุณสมบัติของผู้ที่สามารถเข้า "นิโรธสมาบัติ" ได้นั้น พระบาลีระบุว่า "ต้องเป็นพระอนาคามีและพระอรหันต์" เท่านั้น ต่ำกว่านั้นไม่สามารถเข้าได้ พระบาลีหลายแห่งยังระบุอานิสงส์ของการเข้าฌานสมาบัติไว้อีกว่า "เป็นการพักผ่อนของพระอริยเจ้า" สามารถระงับทุกขเวทนาทางกาย ฌานสมาบัตินี้สามารถเข้าได้นานสุดเพียง ๗ วัน เพราะร่างกายของคนเราจะทนอดทนกลั้นไม่กินข้าว ไม่หายใจ ไม่รับรู้อะไรเลยนั้น ฝืนธรรมชาติได้เพียง ๗ วัน และเมื่อพระอริยบุคคลท่านนั้นออกจากฌานสมาบัติแล้ว ก็จะเกิดความหิวขึ้นมา (เพราะว่าอดข้าวมาหลายวัน) บุคคลผู้ใดได้ให้อาหารแก่พระอริยบุคคลผู้แรกออกจากฌานสมาบัติเช่นนี้ จะได้รับอานิสงส์ใหญ่หลวง เทียบเท่าระดับจักรพรรดิสมบัติ มีสวรรค์และพระนิพพานเป็นเบื้องหน้า
