วิญญาณัญจายตนฌาน

วิญาญาณ (จิต) + อนันต (ไม่มีที่สุด) + อายตน (ที่เกิด) + ฌาน (สภาพที่เพ่งอารมณ์ เผาปฏิปักษ์ธรรม)

ที่เกิดของฌานจิต และสัมปยุตธรรมคือวิญญาณไม่มีที่สุด หมายถึง อรูปาวจรจิตดวงที่ ๒ หรืออรูปฌานที่ ๒ ซึ่งมี ๓ ดวง ๓ ชาติ คือ

๑.วิญญาณัญจายตนกุศลจิต เป็นอรูปฌานกุศลดวงที่ ๒

๒.วิญญาณัญจายตนวิบากจิต เป็นอรูปฌานวิบากดวงที่ ๒

๓.วิญญาณัญจายตนกิริยาจิต เป็นอรูปฌานกิริยาดวงที่ ๒

ผู้ที่อบรมเจริญอรูปฌานกุศลจิตดวงที่ ๒ ต้องอบรมอรูปฌานกุศลจิตดวงที่ ๑ จนกระทั่งมีความชำนาญเป็นวสีแล้ว จึงเลิกใส่ใจอากาศที่เพิกจากกสิณแต่เปลี่ยนมาใส่ใจที่จิต ซึ่งมีอากาศที่เพิกจากกสิณเป็นอารมณ์ คือ มีอรูปฌานกุศลจิตดวงที่ ๑ เป็นอารมณ์นั่นเอง เพราะมีสติสัมปชัญญะพิจารณารู้ว่า แม้อากาศจะกว้างใหญ่ไม่มีที่สุดอย่างไร แต่ก็มีอากาสานัญจายตนจิตนั้นแหละไม่มีที่สุดกว่าอากาศ จึงเรียกอรูปฌานที่ ๒ นี้ว่า วิญญาณัญจายตนฌาน เพราะมีวิญญาณที่ไม่มีที่สุดเป็นอารมณ์

(ดู อรูปาวจรกุศลจิต อรูปาวจรวิบากจิต อรูปาวจรกิริยาจิต)